Pesma ptica II

Nadovezujući se na tekst u kojem sam predstavila kompozicije u kojima se dočarava pevanje ptica, birajući pritom dela do epohe baroka, pred vama je još nekoliko predloga iz opusa kompozitora 19. i 20. veka. Mnogim stvaraocima priroda je bila inspiracija, ali i utočište. Neretko su oni, daleko od gradske vreve, u svojim letnjikovcima ili boraveći u gostima kod prijatelja, stvarali svoja najlepša dela. Ta čežnja za prirodom navodila je i kompozitore kojima se najmanje može pripisati ilustrativnost da ponekad u svojoj muzici primene tonsko slikanje, upravo ptičjeg poja. Jedan od najpoznatijih primera je Betovenova Šesta simfonija, nazvana Pastoralna, gde kompozitor u drugom stavu stilizuje zvuk tri ptice: slavuja, kukavice i prepelice, čak izričito naglašavajući to u partituri. Zapravo, čitava simfonija predstavlja svojevrsnu odu prirodi, gde je nemački kompozitor često boravio u dugim šetnjama. 

Muzika čiji bi osnovni cilj bio samo zvučni opis ptičje pesme veoma je retka pojava u istoriji, pa i manje umetnički vredna, smatra muzički teoretičar Dejan Despić, osim ako se ne radi o primenjenoj muzici. U većini slučajeva takav opis ima dublji smisao i značajniju ulogu, a u literaturi preovlađuje upotreba tonskog slikanja zarad dočaravanja nekog pejzaža, određene atmosfere i podsticanja osećanja koja se mogu javiti kod slušalaca. Deseti stav nadaleko poznatog Karnevala životinja Kamija Sen-Sansa, Volière što u prevodu znači veliki kavez za ptice, donosi još jedan aspekt u domenu imitacije vanmuzičkih pojava. Osim pevanja, kompozitori su oponašali i njihovo kretanje. U Sen-Sansovom popularnom ostvarenju solo flauta preuzima ulogu ptice, izvodeći melodiju koja se proteže velikim delom njenog opsega.

Ptice su bile privlačne i italijanskom neoklasičnom kompozitoru Otorinu Respigiju, koji je, oslanjajući se na komade francuskih klavsenista iz epohe baroka, priređivao živopisne simfonijske slike u svom delu Ptice. Međutim, drugo njegovo ostvarenje mi je bilo zanimljivije kada sam birala dela inpirisana pesmom ptica. Reč je o njegovim čuvenim Rimskim pinijama, četvorostavačnoj simfonijskoj poemi, u kojoj se opisuju pinije iz različitih delova Rima i u različitim dobima dana, što je par excellence impresionistička tema. Pinije su inače osobena vrsta četinara sa visokim i štitastim krošnjama, karakteristična za pejzaž zemalja na rubu Sredozemnog mora. One privlače pogled i u mnogim delovima Večnog grada, pa je Respigi odlučio da ih uzme kao motiv koji povezuje stavove u ovim svojevrsnim muzičkim razglednicama Rima. U stavu I pini del Gianicolo Respigi dočarava atmosferu spokojne letnje noći među pinijama na bregu Đanikolo pod kojim spava Večni grad, a pri kraju ovog idiličnog stava, svojevrsnog nokturna, kada se može zamisliti da se na obzorju pomalja prvo bledilo zore, u muzici se začuje prava pesma slavuja, reprodukovana sa snimka iz prirode ili pomoću svirale koja je dovoljno verno proizvodi. Inače, zvuk slavuja snimljen je na fonograf, a Respigi je tražio da se snimak pusti pred kraj stava, što je zapravo prvi primer uključivanja snimljenog zvuka ptica u partituru u muzičkoj istoriji.

Kada govorimo o pesmi ptica, ne možemo da se ne osvrnemo na stvaralaštvo Olivijea Mesjana, francuskog kompozitora koji je bio pijanista, orguljaš i pedagog, a u slobodno vreme ornitolog. Bilo da je realno reprodukovana ili muzički stilizovana, pesma ptica je za čoveka mnogo više nego puki zvuk iz prirode. „Oni su naša čežnja za svetom, zvezdama, dugama, kliktavim vokalizacijama.“ – rekao je jednom prilikom Mesijan koji je bio opsednut muzikom ptica. On je beležio, istraživao i koristio pesmu ptica kao muzičke motive za svoja dela, a za potrebe ove posebne teme odabrala sam komad Kratkoprsta ševa iz „Kataloga ptica“. Ivon Lorijo, kompozitorova supruga, premijerno je izvela celokupno delo, sastavljeno od trinaest komada, 15. aprila 1959. godine u poznatoj pariskoj koncertnoj dvorani Gavo. Svaki komad nosi ime određene ptice, ali kompozitor nije želeo, kako je sam rekao, da se ograniči na njen opis, nego je namenski birao ptice iz nekoliko francuskih regiona u želji da slušaocu dočarava čitavo stanište, mirise, boje i zvuke u njihovom okruženju.

Mesjanovo viđenje ptica dovodi nas do još jednog upečatljivog primera u kojem pesma tih životinja igra važnu ulogu u muzičkoj partituri. Jedno od najpoznatijih dela finskog kompozitora Einojuhanija Rautavare, najznačajnijeg stvaraoca nakon Jana Sibelijusa, jeste Cantus Arcticus nazvan i „Koncert za ptice i orkestar“. Delo je nastalo 1972. godine, ima tri stava i uključuje snimljene zvuke ptica koje žive na Arktiku i u močvarama Liminke na severu Finske. Prvi stav, nazvan Močvara, počinje duetom flauta, nakon čega se pridružuju ostali drveni duvači, a naposletku i ptice.