Muzika u domovima srpskog građanstva

Kada je 12. decembra 1830. godine sultanovim hatišerifom Srbija dobila autonomnu upravu, počinje nagli razvoj zemlje u političkom, društvenom, ekonomskom, prosvetnom i kulturnom pogledu. Počinju da cvetaju zanati, u Srbiju ulazi strani kapital, a živo se razvija i spoljna trgovina. Ekonomsko osnaživanje zemlje predstavljalo je osnovu za razvitak kulturnog života u vreme prve vladavine kneza Miloša Obrenovića (1815-1839). Tome su naročito doprineli Srbi iz Vojvodine, te su prvi prosvetni i kulturni radnici u obnovljenoj Srbiji bili Dimitrije Davidović, Jovan Hadžić, Jovan Sterija Popović, Steva Todorović i Steva Marković. Kulturni život Beograda počeo je da se razvija nakon što je za upravnika varoši 1832. godine postavljen Jevrem Obrenović, rođeni brat kneza Miloša. U svom prostranom konaku, gospodar Jevrem je imao jednu sobu, učitelnu vežbaonicu, gde su decu podučavali književnik Dimitrije Tirol i njegova supruga Hristina. Dolaskom Antuna Mihanovića za austrijskog konzula i Džordža Hodžesa kao poslanika engleskog dvora, koji su redovno posećivali dom gospodara Jevrema, počinje da se razvija kulturni život pod uticajem zapadnoevropske tradicije. Posela u konaku gospodara Jevrema s kraja 1837. godine povremeno je posećivao i Konstantin Ranos, koji je držao časove francuskog jezika i književnosti sinovima kneza Miloša. Bile su naročito ugodne te umetničke večeri u konaku, sobe su bile prostrane, osvetljene svećama, a na stolu su se nalazile raznovrsne slane i slatke đakonije. Domaćini i gosti su pričali, čitali dela nemačkih i francuskih književnika, pevalo se i sviralo. Na klaviru su se smenjivale Hristina Tirol i Jevremove kćeri Jelka, Simka i Anka, a na programu su bila dela najpoznatijih evropskih kompozitora. Među posetiocima bili su ministar prosvete Dimitrije Davidović, koji je kočijama dolazio na posela čak iz Smedereva, gde je živeo povučeno. Profesor kragujevačkog liceja Isidor Stojanović je ponekad dolazio u Beograd i tada bi posećivao posela u domu gospodar Jevrema. Kako je knez Miloš bio umnogome konzervativan, više puta je zamerao bratu Jevremu na održavanju posela, koja su trajala do 1842. godine, kada je dinastija Obrenović poslata u emigraciju. 

Baš te godine u Beogradu je održan prvi koncert za građanstvo u Teatru na Đumruku, koji je sa svojom bandom i sa pomoći nekoliko ovdašnjih diletanata priredio Josif Šlezinger, kapelnik Knjažeske bande Miloša Velikog. Dve godine kasnije kapela barona Helenbaha beogradskim ljubiteljima muzike predstavlja kompozicije Mocarta, Rosinija, Bričaldija, Kumera i Donicetija. U oktobru 1847. godine u Beogradu je gostovao Johan Štraus Mlađi sa svojim orkestrom, a za potrebe koncertne turneje po podunavskim krajevima napisao je nekoliko novih dela, među kojima Aleksandrovu četvorku, Slovenski potpuri i Srpski narodni marš. Već spomenuti Teatar na Đumruku osnovali su Josif Šlezinger i Nikola Đurković, napisavši za potrebe drame San Kraljevića Marka i Sterijine Rodoljupce pesmu Ustaj, ustaj Srbine, koja je postala izuzetno popularna među srpskim narodom. U svoje zbirke narodnih pesama uvrstili su je Kornelije Stanković i Franjo Kuhač. Kada se preselio u Pančevo i tamo 1844. godine osnovao diletantsko pozorište, Nikola Đurković je za potrebe Sterijine drame Laža i paralaža napisao pesmu Rado ide Srbin u vojnike na stihove prote Vase Živkovića. 

Salonska klavirska muzika 

Češki muzičar Alojz Kalauz nastanio se u Beogradu 1843. godine, radeći pre svega kao vospitatelj klavira kćerima kneza Aleksandra Karađorđevića, ali i drugim građanima prestonice. Mlado srpsko građanstvo pokazalo je volju i želju da izgradi sopstvenu muzičku kulturu, a kao plod takvih nastojanja bile su brojne, često anonimne, varoške pesme salonskog karaktera, koje su nastajale već u prvoj polovini 19. veka. Rado su tada pevane pesme Ah, prestante nevine, Znaš li, dušo, kad si moja bila, Bez tebe, draga, Jarko nam je sunce i druge. Najpopularnija među njima, sve do današnjih dana, bila je i ostala pesma Što se bore misli moje na stihove kneza Mihaila Obrenovića. Sredinom veka klavir kao instrument kućnog muziciranja više nije bio retkost u srpskoj prestonici, pa je jednom godišnje iz Beča u Beograd, kao gost Alojza Kalauza, dolazio klavirštimer Vilhelm Kling, koji se kasnije preselio u Pančevo, te češće dolazio u prestonicu. O muzičkom repertoaru beogradskih građanskih salona možda najbolje svedoči Kalauzova zbirka Srbski napevi, koja je u dve sveske objavljena 1850 i 1852. godine u Beču kod izdavača Hajnriha Fridriha Milera. Kalauz je ovu zbirku vredno sastavljao još od vremena kada je stigao u Beograd, uz svesrdnu pomoć Josifa Šlezingera, a melodije popularnih pesama zapisivao je od svojih muzičkih vospitanika. Neke od pesama iz Kalauzovih zbirki su: U mestu prijatnom tihoj pustinji, Mila moja, di si sinoć bila, Ja sam mlada Srpkinja, Ustaj, ustaj Srbine, Srbadijo, mila braćo i mnoge druge. Ove i druge pesme popularne među srpskim građanstvom snimila je pijanistkinja Jasmina Janković.

Očevu tradiciju održavanja posela nastavila je njegova ćerka Anka Konstantinović Obrenović. Setimo se da je prvi klavir u Srbiju stigao iz Beča upravo zahvajujući gospodar Jevremu, s namerom da mu deca budu lepo vaspitana i svestrano obrazovana. Ankina druženja održavana su u vreme druge vladavine kneza Mihaila (1860-1868), najpre u domu Ankine majke Tomanije, a potom i u samoj kući domaćice. Anka je priređivala tri vrste posela: čisto ženska, ženska umetnička i šarena umetnička posela. Na čisto ženska posela dolazile su žene koje su poticale iz viših činovničkih redova, kao i iz redova velikih beogradskih trgovaca, žene koje su bile željne prosvećivanja. Na tim druženjima Anka bi svojim gošćama govorila o uređenju doma, o uzgajanju voća, povrća i biljaka, savetovala im da mnogo čitaju i odlaze na pozorišne predstave. Domaćica bi takođe ohrabrivala svoje zvanice da na posela dovode i svoje kćeri, pa su ova druženja imala prosvetiteljski karakter. 

Na ženskim umetničkim poselima čest gost je bila Katica Danilović, Ankina sestra od ujaka, koja je pevala i pratila sebe na harfi. Gitaru je svirala Cajka Protić Resavac, a Anka Nenadović je izvrsno pevala stare srpske pesme. Ćerka kapetana Miše Anastasijevića, Tinka, odlično je svirala klavir. Rado se muziciralo u dve ili četiri ruke na klaviru, a učestvovale bi pašinica Mejra, Margareta Ban (supruga Matije Bana), domaćica Anka i Bosa Lešjanin Simić. Dolazile su i žene austrijskih oficira iz Zemuna, Pančeva i Petrovaradina, od kojih su neke svirale klavir i violinu. Anka je na svoja ženska umetnička posela pozivala i supruge stranih diplomata pri srpskom dvoru, a zabeleženo je da je žena italijanskog konzula Skovasa često izvodila rodoljubivu pesmu Viva Italia. Osim muziciranja, govorilo se o aktuelnoj unutrašnjoj i spoljnoj politici, a u tome je prednjačila Mašinka Lukačević, rođena sestra knjeginje Perside Karađorđević. Čitane su i pesme evropskih i srpskih romantičarskih književnika, od prvih najpre u originalu, a potom i u prevodu. 

Ankina šarena umetnička posela, gde su pozivani i muškarci, bila su najbolje posećena, a bivajući veoma zanimljiva, često su se završavala u zoru narednog dana. Na ova druženja dolazio je i sam knez Mihailo Obrenović. Od muških posetilaca Ankina posela su posećivali Ilija Garašanin, Matija Ban, Ljuba Nenadović, slikar Steva Todorović, oficiri zemunskog, pančevačkog i petrovaradinskog garnizona sa svojim suprugama, poslednji beogradski vezir Ali-Riza paša i mnogi drugi. Kada je Kornelije Stanković u maju i junu 1861. godine boravio u Beogradu, Anka je njemu u čast priredila nekoliko šarenih posela, na kojima je uvaženi gost svirao ne samo solo na klaviru, već i u četiri ruke s domaćicom. Ostale žene su na klaviru, violini ili harfi izvodile obrade srpskih narodnih pesama i klasične komade. Plesao se valcer, čardaš, ali i srpsko narodno kolo, svedoči Poleksija Dimitrijević Stošić. Tada veoma popularnu pesmu u Beogradu Na prestolu kalif sedi, kalif Al Rašid pesnika Jove Ilića često je u tim prilikama pevala Anka Nenadović.

Kornelije Stanković je u dva navrata koncertirao u Beogradu, 1856. i 1861. godine, u dvorani hotela "Srbska kruna". Pošto je knez Mihailo bio obrazovan u Beču, govorio nemački i francuski jezik, zapadnjački duh je obojio kulturno-umetnički život prestonice. Tada u Beograd dolaze mnogi koncertodavci, koncertiskinje, klaviračice i hudožnici na različitim instrumentima. Redovni posetioci Kornelijevih koncerata bili su knez Mihailo i njegova supruga Julija, a srpski vladar je bio i mecena Stankovićeve zbirke Srbske narodne pesme iz 1862. godine. Zahvaljujući kneževoj finansijskoj podršci, mladi srpski kompozitor je u potrazi za narodnim melodijama koje bi umetnički obradio putovao u Šabac, Loznicu, Valjevo, Čačak, Užice i Kragujevac. U zbirku je potom uneo dvanaest pesama, rekavši da su odnizanih dvanaest zrna sa dragocenoga niza narodnih melodija, koje sam u narodu izabrao. Inače, Kornelijeve klavirske kompozicije obavljene su u rasponu od deset godina (1853-1863) kod bečkih izdavača Pjetra Meketija, kod kojeg je svoja dela štampao i Johan Štraus Mlađi, i Gustava Albrehta. Često je svoje komade posvećivao mecenama, članovima srpskih dinastija, pa je tako kompoziciju Ustaj, ustaj Srbine posvetio knezu Mihailu, Sećaš li se onog sata kneginji Juliji Obrenović, Slovenski kadril gospođi Heleni Riđički od Skribešća, itd.

Talentovani diplomata, srdačan domaćin

Srbin katoličke vere, poreklom iz Dubrovnika, talentovani diplomata, miljenik obe dinastije, uvek i svuda persona grata, majstor tople i lepe reči. Bio je to Matija Ban, koji se u Beograd sa suprugom Margaretom, poreklom Grkinjom, doselio 1844. godine. Kao pisac, novinar i diplomata, Ban je bio veoma popularan u Beogradu, pozivan je na posela, počev od dvora i gospodskih kuća, sve do skromnijih činovničkih. U njegovom domu pila se veoma ukusna crna kafa, a gosti su posluživani ratlukom i slatkim. Kneginja Persida mu je poverila vaspitanje svojih kćeri, Poleksije, Kleopatre i Jelene, koje su zahvaljujući Banu naučile francuski i nemački jezik. Već 1847. godine Ban je počeo da priređuje posela u svom domu, a držao ih je sve do svoje smrti 1903. Naročito su oživela kad se njegova ćerka Poleksija udala za slikara Stevu Todorovića, koji je dovodio mlad svet na posela. Kada bi iz Beča dolazio u Beograd, čuveni slikar Paja Jovanović je bio među posetiocima ovih druženja u Banovom domu. Posela bi kratkim govorom otvorio domaćin, pozdravljajući sve prisutne, a potom bi njegova supruga Margareta nešto odsvirala na klaviru, ponekad i u četiri ruke s Marijom Milutinović, suprugom Sime M. Sarajlije, Mašinkom Nenadović, mlađom sestrom kneginje Perside Karađorđević, ili Bosom Lešjanin Simić. Nakon uspostavljanja dinastije Obrenović u Srbiji krajem 1858. godine, Margareta Ban je na poselima svirala u četiri ruke s Ankom Konstantinović Obrenović. Na gitari su svirale Katica Danilović Bogićević i Cajka Protić Resavac. Na ovim druženjima domaćin bi često čitao svoja književna dela, ali je isto tako veoma rado govorio o politici, pa se razvijala i diskusija među posetiocima posela. 

Matija Ban je u pogledu jezika i pravopisa bio pristalica Vukove reforme, hvalio je njegove napore na prikupljanju narodnih umotvorina u stihu i prozi, pa je često na ručkove i večere pozivao Vukovog sina Dimitrija Karadžića. Kada je Vuk u maju 1855. godine iz Beča došao u Beograd da vidi sina, Matija mu je priredio nekoliko veselih posela, na kojima se čitalo, raspravljalo o politici, ali i zabavljalo uz pesmu, svirku i igru. Žene su pevale stare srpske pesme, a domaćin je jednom prilikom pozvao tada najbolje čočeke u Beogradu, čuvenu Zaidu i njene dve ćerke Ajšu i Zazu, da igraju i pevaju. Ban je sklopio prijateljstvo i sa Vukovom ćerkom Minom, koja je za vreme boravka u Beogradu posećivala njegova posela. Tada bi čitala svoja sećanja na pesnika Branka Radičevića. Dolazio je i Josif Pančić, te prisutnima pričao o malo poznatim biljkama, tvrdeći da Srbija ima bogatu floru. Svoje pesme čitao je Jovan Jovanović Zmaj, a priče Laza Lazarević. Kada se 1889. nastanio u Beogradu, Dalmatinac Simo Matavulj redovno je posećivao Banova umetnička posela, na kojima je čitao svoje priče iz dalmatinskog života.

Osim što je bio dobar domaćin, Matija Ban je bio i veliki rodoljub, zapisuje Poleksija Dimitrijević Stošić. Za vreme srpsko-turskih ratova, Ban je sa drugim rodoljubivim Beograđanima prikupljalo priloge u novcu, hrani i sanitetskom materijalu, a dobrovoljce iz različitih srpskih krajeva, koji su se stavljali u službu srpske vlade, dočekivao bi u svom domu. Pošto je bio jugoslovenski orijentisan, te osnivač Jugoslovenskog kluba, Ban je na poselima raspravljao i o budućem ujedinjenju jugoslovenskih naroda.

I obrazovane žene su živo učestvovale u programu ovih umetničkih posela. Tako je pesnikinja Milica Stojadinović Srpkinja kazivala svoje stihove, ali i pričala o pesmama prve srpske pesnikinje Evstahije Arsić. Ona je zajedno s mužem Savom živela u Aradu i zdušno pomagala siromašne srpske đake, te podržavala srpske književnike. Glumice Novosadskog pozorišta Draga Dejanović i Draginja Dankulov gostovale su u Beogradu od septembra 1867. do januara 1868. godine. Dolazile bi na posela u kuću Matije Bana i recitovale pesme srpskih i nemačkih pesnika. Domaćin je takođe bio veliki ljubitelj pozorišta, te je s porodicom i prijateljima redovno posećivao predstave diletantskih pozorišta, koje su se priređivale širom Beograda. Ban je umnogome uticao na kneza Mihaila da se podigne zgrada Narodnog pozorišta. 

Posela u konaku kneginje Perside Karađorđević

Kada je 1842. godine na srpski presto stupio knez Aleksandar Karađorđević, njegova supruga Persida, rođena Nenadović, počela je da priređuje umetnička posela kako bi kulturni nivo svog doma uzdigla radi izobraženija i uveselenija svoje dece. Želeći da svoj kneževski konak uredi po evropskom ukusu, Persida je dobijala savete od Marije Milutinović i Matije Bana, te u svom domu dva puta sedmično priređivala umetnička posela. Persida i njena sestra Mašinka dobro su govorile ruski jezik, a uz Matiju Bana usavršavale su francuski i nemački. Želeći da ugosti samo najobrazovanije goste, kneginja Persida je na prvom mestu pozivala Katicu Danilović Bogićević, koja je bila veoma načitana žena, te je veoma dobro govorila francuski jezik. Često bi na poselima čitala pesme francuskih romantičara, a osim knjige gajila je i ljubav prema muzici, te je svirala klavir, gitaru i harfu. Marija Milutinović je prisutnima čitala stihove Getea, Šilera i Hajnea, ali i srpske narodne epske pesme. Bosa Lešjanin Simić, Marija Milutinović, Katica Danilović i Margareta Ban svirale bi komade na klaviru u četiri ruke. Kneginja Persida je nabavila klavir u Pešti, pa je na poselima uvek bio i muzički deo programa. Kćeri poznatih beogradskih bogataša Hadži Tome i Miše Anastasijevića takođe su bile gošće u konaku kneginje Perside. One su bile, kako svedoči Poleksija Dimitrijević Stošić, najotmenije devojke u ondašnjem Beogradu. Ćerka kapetana Miše, Ruža Čarnojević, svirala je u tim prilikama klavir. O znamenitim ženama u svetskoj istoriji, o antičkoj filozofiji i pesnicima govorio je profesor Konstantin Branković, a mladi slikar Steva Todorović o velikim evropskim slikarima. Naročito omiljeni gost na poselima kneginje Perside bio je profesor Beogradskog liceja i književnik Ljuba Nenadović, koji je plenio bogatim duhom, živopisnom reči, vedrinom i šarmom. Sve prisutne bi zasmejavao i uveseljavao.