Agostino Stefani - muzika u službi politike

Čečilija Bartoli izvodi muzika Agostina Stefanija

Italijanski barok predstavlja vreme hiperprodukcije kompozitora i izvođača. Vrsni umetnici, školovani u Italiji, nalaze svoja nameštenja po mnogim evropskim dvorovima. Neka imena nam postaju poznata tek u novije doba zahvaljujući naporima umetnika koji su željni istraživanja novog, davnog zaboravljenog repertoara. Jedna od takvih umetnica je italijanski mecosopran Čečilija Bartoli, koja je prepoznala baroknu muziku kao svoj zaštitni znak. 

Jedan od njenih mnogih doprinosa savremenoj izdavačkoj delatnosti u oblasti klasične muzike pojavio se 2012. godine u vidu zvučnog izdanja pod nazivom "Misija", na kojem se nalaze odabrane kompozicije iz opusa Agostina Stefanija, italijanskog baroknog kompozitora. Cilj ovog značajnog istraživačkog projekta koji je okupio ne samo izvrsne interpretatore – pored Čečilije Bartoli u izvođenju Stefanijeve muzike učestvuje i ansambl I Barocchisti na čelu sa Dijegom Fazolisom – nego i muzikologe koji se bave stvaralaštvom ovog muzičara, bio je usmeren na otkrivanje umetnikovih dela koja zaslužuju da zauzmu dostojno mesto u istoriji italijanske barokne muzike. 

U periodu između delovanja dva velikana, Klaudija Monteverdija i Antonija Vivaldija, italijanska muzika je imala nekoliko vrsnih predstavnika baroknog stila, poput operskog kompozitora Frančeska Kavalija ili Đakoma Karisimija, vrsnog autora žanra baroknog oratorijuma. Instrumentalnu muziku usavršavali su Arkanđelo Koreli i Alesandro Stradela, dok je Alesandro Skarlati bio naročito cenjen kao kompozitor kamernih kantata. U tu plejadu sjajnih baroknih majstora svakako možemo uvrstiti i nepravedno zapostavljenog Agostina Stefanija, koji se posebno istakao kao kompozitor opera i kamernih dueta. Čini se da je talentovani i svestrani Stefani ostao na samom rubu muzičke istorije zbog toga što je veći deo života proveo u Nemačkoj, te ga je italijanska istoriografija nekako zaobišla, dok je u muzičkim studijama nemačke kulture smatran za stranca. Ono što posebno izdvaja Agostina Stefanija jeste da se on pored muzike aktivno bavio misionarenjem i diplomatijom. 

Agostino Stefani,
litografija prema nepoznatom originalu (1816)

Diplomate su kao visoko obrazovane ličnosti govorile više jezika, puno su putovale, posedovale talenat za ostvarivanje važnih kontakata i poznanstava, a zbog prirode svojih profesija mogle su čak i da se približe privatnim odajama samih vladara. Setimo se samo da je čuveni kastrat Farineli oko dve decenije radio kao najbliži savetnik dvojice kralja u Madridu. Agostino Stefani je bio jedan od takvih muzičara koji su se zapravo bavili diplomatijom i misionarenjem, te se u njegovim operskim delima reflektuju različita politička pitanja za čije rešavanje je bio zadužen. On je bez sumnje posedovao razvijeni osećaj za diplomatiju i sposobnost umrežavanja, sudeći po umetničkim delima i relikvijama koje je sakupljao tokom života može se zaključiti i da je imao naklonosti prema umetnosti uopšte, ali upravo njegova muzika, koja je živa i danas nakon nekoliko vekova, bila je ta koja je činila čuda u ono vreme. 

U javnim prilikama, njegova operska dela pisana u slavu vladajuće dinastije mnogo su više govorila od samih reči kada je trebalo laskati pripadnicima plemstva, a kada su njegove kompozicije izvođene u opuštenijem, intimnom okruženju, tada je zahvaljujući svojoj lepoti mogla da gane njihove senzibilne duše. U jednom pismu datiranom 9. novembra 1702. godine Stefani piše kraljici Sofiji Šarloti od Pruske o tome kako zbog tuge traži utehu u muzici: 

„Moj život je zaista tegoban, čitavim svojim bićem sam se posvetio muzici. Retko izlazim iz svoje sobe i tu uvek sedim blizu mog čembala. Tamo čitam, pišem i sanjarim. Ukoliko primim pisma na koja moram da odgovorim, to činim u neposrednoj blizini čembala kako bih mogao odmah da mu se vratim.“

Desetak dana kasnije stiže odgovor kraljice Sofije koja ga sledećim rečima podržava da se posveti muzici: 

„Posveti se čitavim svojim bićem muzici, preklinjem te. U njoj ćeš pronaći vernog prijatelja koji te nikad neće napustiti i izneveriti ili poneti se prema tebi okrutno i izdajnički. Dok se prijatelji mogu pokazati kao osobe u koje ne možeš imati poverenja, iz muzike ćeš izvući sve rajske užitke.“

Gerhard Kapers: Portret Agostina Stefanija (oko 1714)

Agostino Stefani je rođen 1654. godine u Kastelfranku Venetu. Kao dečak je pevao u crkvenom horu u Padovi, a imao je i uspeha na operskoj sceni u Veneciji gde je privukao pažnju plemstva. Svojim glasom je fascinirao bavarskog princa Ferdinanda Mariju, koji ga je 1667. godine pozvao na minhenski dvor, te je mladi Agostino zahvaljujući blagonaklonosti svog patrona dobio temeljno muzičko obrazovanje. Orgulje i kompoziciju učio je od Johana Kaspara Kerla, muzičara koji je radio kao maestro di cappella na minhenskom dvoru, a u periodu od 1672. do 1674. godine usavršavao je svoje muzičke veštine i sa Erkoleom Bernabeijem, upraviteljem muzičke kapele u Vatikanu. Stefani je za potrebe svog obrazovanja boravio i u Parizu, gde je došao u kontakt sa francuskom muzikom i upoznao velikog kompozitora Lilija. Upravo zbog toga elementi italijanskog, nemačkog i francuskog stila sasvim logično pronalaze svoje mesto u opusu Agostina Stefanija.  

Njegovo vokalno pismo predstavlja pravi izdanak milozvučnog italijanskog belkanta kojeg karakteriše elegancija i gracioznost. Pored solističkih arija, njegove operske partiture sadrže i duete u kojima glasovi pevaju u paralelnim intervalima ili pak u kontrapunktskom spletu, ali uvek pokazuju kompozitorov izraziti smisao za pisanje melodijskih linija. Što se tiče upliva francuske tradicije u Stefanijevim delima, dovoljno je istaći činjenicu da je pored gudača u orkestru upotrebljavao i flaute, oboe, fagote i trube, te da je navedene instrumente tretirao solistički u vidu obligatne pratnje glasu, što naravno kompozitorovoj muzici donosi bogatiju zvučnu paletu. Karakteristike poznatih baroknih plesova poput menueta, sarabande, burea ili gavote takođe svedoče o uticaju francuskog baroka, čiji su predstavnici bili naročito skloni igračkim ritmovima zbog velike ljubavi prema baletskoj umetnosti. Sklonost ka razvijenoj harmonskoj paleti i upotrebi kontrapunktske tehnike potvrđuju činjenicu da je Stefani učio i od nemačkog majstora. U svakom slučaju, Stefani se pokazao kao svojevrsni posrednik između ovih muzičkih baština, stvorivši u svom opusu jedan poseban muzički jezik pun rafinmana. 

Opera u službi politike

Stefani se pored komponovanja muzike bavio diplomatijom, pa se njegov operski opus može posmatrati kao svojevrstan umetnički produžetak njegovog posla. To znači da je svoju muziku upotrebljavao u političke svrhe, a operski žanr je bio naročito pogodan za to, što dokazuju razvijeni muzički životi na dvorovima mnogih evropskih vladara, koji su itekako ulagali u svoje muzičke kapele. Raskošne operske i baletske predstave veličale su vladare za koje su i napisane, a na taj način je prikazivana i moć određenog dvora pred inostranim zvanicama. 

U mnogim Stefanijevim operama provejavaju skrivene političke poruke vezane za događaje koji su se zbivali u vreme nastanka tih dela. Tako je za potrebe otvaranja nove operske kuće u Hanoveru, gde je Stefani boravio od 1688. do 1703. godine, izvedena opera Hajnrih Lav u kojoj je glavni protagonista nemački knez iz 12. veka. To je bio način da se veliča jedna od najstarijih nemačkih vladajućih dinastija, kao i da se prikažu arhitektonske lepote letnje rezidencije vojvode Ernsta Augusta, koji je poput pravog apsolutističkog monarha voleo raskoš i moć. 

U Stefanijevoj operi Marko Aurelije obrađuje se tema odnosa vladara prema njegovim dužnostima i prema njegovoj ženi, što je zapravo bilo upućeno kompozitorovom poslodavcu princu Maksimilijanu Emanuelu. Diplomate su morale u svom delovanju da razviju gustu mrežu poznanstava i da upotrebljavaju različite načine da dođu do dragocenih informacija. Te osobe su bile zadužene za formiranje saveza između vladarskih kuća koji bi povećali uticaj i moć određene države, a to se često činilo putem sklapanja dogovorenih brakova. Tako je Stefani u svojoj prvoj zvaničnoj diplomatskoj misiji imao zadatak da proveri potencijalnu mladu za Maksimilijana Emanuela. Iako do tog braka sa Sofijom Šarlotom nije došlo, ona je postala Stefanijeva bliska prijateljica i veliki ljubitelj njegove muzike.

Da li je Stefani bio kastrat?

Još jedan podatak iz kompozitorovog života dokazuje da je Stefani bio tipičan predstavnik italijanskog baroka 18. veka. Naime, postoji mogućnost da je on bio kastrat, iako ne postoje neka konkretna dokumenta koja bi to dokazala, ali određeni podaci nesumnjivo na to upućuju. Kada je kao mladić stigao na minhenski dvor dobio je titulu „Hof-und Kammermusico“ odnosno dvorski i kamerni muzičar, ali taj termin musico se u ono vreme zapravo upotrebljavao kao alternativni naziv za kastrata. Kao dečak je pevao u crkvenom horu i na operskoj sceni u Veneciji, tokom života imao je problema sa zdravljem, što je bio čest slučaj sa kastriranim osobama, a na jedinom portretu na kojem je prikazan mogu se primetiti tipične fizičke odlike kastrata, kao što su gojaznost, bezbradost i veoma dugački udovi.