Monday, 23 December 2024

Leonardo da Vinči i muzika

Mnogima je Leonardno da Vinči simbol renesansnog umetnika. Slikar, vajar, arhitekta, inženjer, naučnik - ukratko. Njegovi crteži svedoče o tome da su ga zanimale različite oblasti: anatomija, botanika, astronomija, kartografija. Međutim, da li ste znali da je Leonardo da Vinči bio i muzičar? Svirao je liru da bračo i pevao, zanimali su ga akustika i tehnika izrade instrumenata. Iako ne znamo da li je pisao muziku, poznate su činjenice koje govore o tome da je voleo tu umetnost i da se njome bavio na različite načine. Muzički život italijanskog kvatročenta, vremena u kojem je da Vinči živeo, bio je veoma razvijen – muziciralo se posvuda, ona je bila sastavni deo dvorskog i crkvenog života, priređivane su pozorišne predstave i gradske svetkovine najrazličitijih vrsta. U tome je itekako učestvovao i italijanski stvaralac. Izborom muzike u ovom članku pokušaću da vam dočaram šta je veliki izumitelj mogao u vreme svog života da sluša. Recimo, frotolu Non e tempo d'aspectare Marketa Kare, italijanskog kompozitora, lautiste i pevača, savremenika Leonarda da Vinčija. 


Poznate su činjenice da je Leonardo da Vinči učestvovao u scenskom osmišljavanju dveju predstava Raj i Danaja i da je na indirektan način bio povezan sa izvođenjem Priče o Orfeju italijanskog pesnika Anđela Policijana. To nam sve govori da su još u renesansno doba postojala nastojanja da se spoje različite umetnosti, kao što će to kasnije biti u ranobaroknoj operi. Izvođenje predstave Raj 13. juna 1490. godine u Milanu vezuje se za svečani događaj proslavljanja venčanja između Đan Galeaca Sforce sa Izabelom od Aragona. Tekst je napisao dvorski pesnik Bernardino Belinčoni, koji objašnjava da je delo dobilo naziv zahvaljujući tome što izvođenje uključuje scensku predstavu raja koju je napravio genijalni firentinski majstor Leonardo da Vinči. Dakle, čitava predstava je bila ništa drugo do prilika da se prikaže briljantna scenska mašinerija ovog umetnika i izumitelja. Predstava je nazvana festa ili rappresentazione u čast milanske vojvotkinje Izabele, kojoj hvale upućuje sedmorica muških likova u ulozi sedam planeta Sunčevog sistema. Tri gracije i muze pevaju u njenu čast, a bog Apolon joj uručuje zbirku soneta kao poklon. Čitava predstava je praćena vokalnom i instrumentalnom muzikom – čuli su se, kako se navodi, „molti canti et soni molto dolci e suavi“. Da Vinčijev raj je prikazan u obliku ogromne šuplje hemisfere koja je u unutrašnjosti bila potpuno pozlaćena, sa mnoštvom blistavih zvezda i nekoliko pukotina u kojima su se nalazile planete poređane po veličini. Ono što je svakako zadivilo gledaoce, uvažene zvanice, jeste to što su se likovi u predstavi kretali u raju ne horizontalno nego vertikalno. Što se tiče konkretnih podataka o muzici, osim pesama i plesova u čast mlade, spominju se i određeni instrumenti poput šalmaja, trombona ili bubnjeva.

 


Iako nije poznato koliko je Leonardo da Vinči bio direktno uključen u pripremanje ove predstave, zna se da je Policijanija poznavao još od vremena boravka u Firenci, te da je njegov učenik Atalante Miljoroti tumačio naslovnu ulogu. Iako su muzičari tog vremena često improvizovali, pa nedostaju zapisi njihovog muziciranja, postoje načini da se sagleda uloga muzike u ovakvim predstavama i to na osnovu samog dramskog teksta gde se navode različita uputstva. Predstave instrumenata na delima likovnih umetnosti takođe svedoče o njihovoj ulozi u renesansno doba. Leonardova lira da bračo se pojavljuje u manjim ili većim grupama instrumenata na prikazima koncerata anđela. O tome da je lira da bračo kao instrument imala visok položaj svedoči jedna slika gde anđeo svira liru pred prestolom Bogorodice, okružen svetiteljima. Nijedan ljudski glas ne sme da naruši ovu često slikanu scenu razgovora između Bogorodice koja u naručju drži svog Sina i svetitelja. Jedino božanski zvuk lire da bračo sme muzikom da ispuni taj trenutak. Ona je u italijanskom kvatročentu dobila simboličko značenje, pojavljuje se kao atribut velikih pesnika i muzičara prošlosti. I samog Orfeja opisuju kao onog koji peva prateći sebe na liri. Taj instrument možemo ugledati i u brojnim ilustracijama knjiga i na njihovim naslovnim stranama tog vremena. Tako možemo videti liru da bračo i lautu na naslovnoj stranici zbirke poezije Selve d'amore Lorenca de Medičija. Čućemo još jedan odlomak iz „Priče o Orfeju“ u izvođenju članova belgijskog ansambla Hulegas – Udite, selve, mie dolce parole. 


Izvorna muzika za ovu predstavu nije sačuvana i nije poznato koliko je da Vinči učestvovao u njenoj pripremi i realizaciji. Jedan citat iz ondašnje literature nam otkriva ponešto o Leonardu da Vinčiju kao muzičaru, tačnije o njemu kao sviraču na liri da bračo. 

„Bio je elokventan govornik i izvrstan izvođač na liri da bračo, kao i učitelj sviranja Atalanteu Miljorotiju. Lorenco Mediči ga je poslao milanskom vojvodi da mu pokaže liru, pošto je bio jedinstven u sviranju tog instrumenta.“ 

O tom događaju, Leonardovoj poseti milanskom dvoru, ostala su zanimljiva svedočanstva koja se tiču zaista neobičnog, pa i bizarnog instrumenta, koji je umetnik sam izradio. Naime, navodi se da je Leonardo fascinirao goste na dvoru ne samo svojim izvođačkim umećem nego i izgledom i konstrukcijom instrumenta na kojem je svirao. Bila je to lira da bračo, jedan od najznačajnijih instrumenata italijanske renesanse, izgrađena u obliku konjske lobanje i načinjena dobrim delom od srebra. Ne treba da nas čudi što je Leonardova lira imala baš takav oblik, jer se među njegovim skicama nalaze brojni crteži konja i lobanja. Lira da bračo je inače bila pogodna kao pratnja recitatorima poezije, pa je zbog toga na najbolji način korišćena u obnovi antičke grčke tradicije rapsoda. U svojoj razvijenoj formi, lira da bračo je imala ravno, pljosnato telo sa zaobljenim ramenima i pet žica koje su bile pričvršeće drvenim klinovima. Pored tih pet žica koje su mogle da se pritiskaju prstima, postojale su i dve otvorene žice koje su stajale slobodno i mogle su da proizvode samo jedan ton odnosno zvučale su celom svojoj dužinom. Najkarakterističniji deo lire jeste njena glava, koja je mogla da bude u obliku lista ili srca, pa čak i da dobije raskošnu dekoraciju. U slučaju Leonardove lire, dekoracija je bila zaista neobična, gotovo bizarna. Sačuvano je samo nekoliko lira iz Leonardovog vremena do današnjih dana, a jedan od najlepših primera se drži u Umetničko-istorijskom muzeju u Beču. Zbog toga, o instrumentima iz tog doba, kao što smo već napomenuli, saznajemo ponajviše iz literarnih i likovnih izvora. Liru da bračo možemo videti na freskama, slikama, gravirama, skulpturama, drvenim intarzijama i drugim predmetima i umetničkim delima. Kontekst u kojem se ona javlja vezuje se za mitološke i alegorijske scene. Ona se javlja kao pratilac poznatih ličnosti antičkog sveta i Starog Zaveta, koji svoju pesmu upotpunjuju božanskim zvukom lire.


Osvrćući se na predstave muzičkih instrumenata u likovnoj umetnosti renesansnog doba, ne možemo da ne skrenemo pažnju na njihovu čestu pojavu i u Leonardovim skicama. Naime, među mnogim umetnikovim crtežima pronalaze se zanimljivi rebusi odnosno zagonetke u slikama, koje su služile kao dvorska zabava. Na nekima se pronalaze i prikazi muzičkih instrumenata, poput lire da bračo, zvona ili monokorda, kao i note. To se potom kombinuje sa slikama osoba, biljaka i stvari, pa se dobija rešenje rebusa. Jedan od njih ima sledeće elemente: udicu koja se na italijanskom jeziku kaže `amo`, potom niz od pet tonova (od re do la), a rebus se završava slogom `za`. Tako se na kraju dobija rešenje `Ljubav me čini radosnim` ili na italijanskom `L'amore mi fa sollazar`. Na drugoj ilustraciji prikazan je monokord, drevni muzički instrument sa jednom žicom, pa se dobija rečenica 'Ja se slažem' odnosno na italijanskom jeziku 'I 'mo n'accordo'. Nažalost, poput mnogih umetnika tog doba, ni Leonardo nije zapisiao svoje muzičke improvizacije, ali je na nekoliko crteža kombinovao note sa slogovima ili delovima reči kako bi napravio neku kratku frazu ili moto, poput gore navedenih. Na osnovu toga ipak je načinjena jedna kompozicija za glas i lautu Tri muzička rebusa.

Do nas nisu došle kompozicije koje je da Vinči verovatno improvizovao na liri da bračo, ali znamo kako su zvučale kompozicije njegovih savremenika i prijatelja. Među njegovim bliskim prijateljima su bili ljudi povezani sa ovom umetnošću, poput kompozitora, izvođača ili graditelja muzičkih instrumenata. Na osnovu toga možemo zamisliti zvučni svet njegovog vremena. Da pomenemo samo neke od njegovih prijatelja. Lorenco Guznasko, poznat i pod imenom Lorenco da Pavija, bio je višestruko nadaren čovek koji se bavio mnogim zanatima, između ostalog i pravljenjem različitih vrsta instrumenata, poput raznih preteča klavira, orgulja, lauta, lira da bračo i drugih. I sam Leonardo je bio posvećen njihovom unapređenju, kao i osmišljavanju novih i neobičnih instrumenata, koji su po svojoj konstrukciji i izvođačkim zahtevima bili ispred svog vremena. Tokom boravka u Milanu, njegov dobar prijatelj bio je Frankino Gafurio, jedan od najistaknutijih muzičkih teoretičara i kompozitora u renesansnoj Italiji. Njih dvojica su se poznavali dugi niz godina i međusobno su razmenjivali knjige.


Leonardo je bio posvećen i problematici pravljenja i unapređenja muzičkih instrumenata. Njegova najsloženija tvorevina jeste takozvana viola organista, muzički instrument koji u sebi sažima osobenosti klavijaturnih i gudačkih instrumenata. Postoji niz sačuvanih Leonardovih skica, doduše nedovršenih, na kojima se prepoznaje generalna ideja o jednom instrumentu gde se žice dovode u stanje treperenja uz pomoć mehaničkog sredstva – nekakvog velikog gudala koje se kreće napred-nazad zahvaljujući pritiscima na dirke klavijature. To je zamišljeno kao instrument koji bi omogućio sviranje polifonije na klavijaturi, ali sa bojom tona kao kod gudačkih instrumenata. Na osnovu tih skica i opisa instrumenata drugih graditelja iz kasnijih vekova, poljski muzičar Slavomir Zubržicki je konačno načinio savremenu verziju viole organiste, oslanjajući se na postojeće podatke o ranijim graditeljskim pokušajima. Na tom instrumentu je radio nekoliko godina, u pauzama između svojih nastupa i rada u školi, kako sam tvrdi, a javnost ga je prvi put čula na međunarodnom pijanističkom festivalu u Krakovu 2013. godine. Vest o tom događaju se brzo proširila i izazvala veliku pažnju muzičara, pa je Slavomir počeo da nastupa širom sveta, svirajući na svom izumu, načinjenom po uzoru na Leonardove skice. 


On je u svojim spisima definisao muziku kao sestru slikarstva, kao umetnost koja je inferiorna u odnosu na likovno stvaralaštvo. Dok se prednost slikarstva prepoznaje u vernom prikazivanju stvari i osoba na platnu, kao i u mogućnosti čuvanja sećanja na nešto što nestaje ili umire, muziku je opisao kao „la figurazione delle cose invisibili“. O Leonardovom muzičkom talentu govorili su njegovi savremenici i tako mi danas saznajemo više podataka o tome – matematičar Luka Pačoli ga je nazvao „degnissimo pictore, prospectivo, architecto, musico“; njegov biograf Paolo Đovio navodi da je Leonardo svirao liru da bračo, što potvrđuje potom i Đorđo Vazari, ističući da je umetnik „božanstveno pevao, improvizujući pratnju na liri“; o tome da je Leonardo zaista bio istaknuti svirač na spomenutom instrumentu svedoči milanski slikar Đovani Paolo Lomaci, koji u svojoj Raspravi o umetnosti slikarstva piše o likovnom dekorisanju muzičkih instrumenata, pa predlaže da se različite vrste instrumenata predstave sa po tri izvanredna majstora, a kao predstavnike za liru navodi Leonarda da Vinčija, Alfonsa da Feraru i Alesandra Striđa. Nisu poznati detalji o Leonardovom muzičkom obrazovanju, ali se na osnovu drugih informacija, upravo ovakvih, može zaključiti da je stasavao u vreme velike ekspanzije kako duhovne tako i svetovne muzike. Radio je u Firenci kao šegrt kod Andree del Verokija, kojeg opisuju kao slikara, vajara, gravera i muzičara. Milano je bio grad u kojem su se spajale italijanska muzička tradicija sa novim franko-flamanskim polifonim stilom, što je Leonardo mogao i da čuje tokom svog višegodišnjeg boravka u severnim krajevima Italije. Leonardo je živeo u vreme velikih pokrovitelja umetnosti, pa i muzike, kao što su firentinski vojvoda Lorenco de Mediči ili Lorenzo Magnifico kako su ga prozvali savremenici. Na kraju priče o Leonardu da Vinčiju i muzici njegovog vremena predlažem kompoziciju Quis dabit capis meo aquam Hajnriha Isaka, koja je napisana povodom sahrane Lorenca de Medičija.

No comments:

Post a Comment

Aproprijacije klasične virtuoznosti u hevi metal muzici

Žanr hevi metal muzike sa svim svojim derivatima je od nastanka krajem šezdestih i početkom sedamdesetih godina prošlog veka veoma uspešan i...