Srpska muzika kroz vekove - Duhovna muzika Stevana St. Mokranjca

Mokranjčevo bogato i raznovrsno duhovno stvaralaštvo postalo je sinonim za srpsku crkvenu višeglasnu muziku i u malo kom srpskom hramu se ne pevaju odlomci njegove Liturgije. Umetnička zračenja zabeleženog srpskog pojanja i višeglasnih ostvarenja ovog umetnika postala su referentna tačka za kasnije generacije kompozitora, poput Konjovića ili Hristića. Mali je broj Mokranjčevih crkvenih dela koji se do 1914. godine nije našao i na koncertnom podijumu, naravno pored svog „života“ u prvobitnom kontekstu – na bogosluženjima. Pevačka društva su tada pravilno uvidela umetničke domete njegove muzike, zrelost autorskog spoja tradicionalnih crkvenih melodija i inventivnog tretmana horskog ansambla. Veoma brzo su pojedine Mokranjčeve duhovne kompozicije postale omiljene i često prisutne na repertoaru mnogih pevačkih društava, poput odlomaka iz kompozitorove Liturgije sv. Jovana Zlatoustog kao što su Heruvimska pesma ili Tebe pojem, zatim dve potresne stihire na Veliki Petak ili statije koje se pevaju na jutrenju Velike Subote, potom kompozitorov Akatist ili Tebe Boga hvalim. S obzirom na to da je već za vreme Mokranjčevog života njegova duhovna muzika bila prisutna kako u hramovima tako i na koncertima, možemo reći da je ona bila sastavni deo života srpskog naroda. 

 

Mokranjac je od malena bio u kontaktu sa crkvenom muzikom, jer je kao učenik u Negotinu „pevao i znao sve crkvene pesme“, a kako sam tvrdi bio je „prvi pevac“ među školskom decom. U ovom trenutku bilo bi interesantno osvrnuti se kratko na istorijat muzičkog školstva u nas koji se vezuje upravo za nastavu crkvenog pojanja. Naime, još od 18. veka, a možda i ranije, jednoglasno crkveno pojanje je bilo jedini vid muzičkog obrazovanja koji je imao određeni kontinuitet kod nas. Ono se učilo u manastirima ili školama, pa čak su i deca u zabavištima osim dečjih pesmica znala da otpevaju prokimene, Roždestvo tvoje ili Obščeje voskresenije. Pojanje se izučavalo kako u osnovnim školama, tako i u gimnazijama, učiteljskim i bogoslovskim školama. Zato ne treba da nas čudi što je i mali Stevan Mokranjac prve korake u muzičkoj umetnosti načinio upravo kroz pojanje u negotinskoj crkvi. Ne bi bilo uopšte neumesno na ovom mestu ukazati na činjenicu da su i mnogi zapadnoevropski kompozitori prve muzičke korake načinili upravo uz crkvenu muziku.

Što se tiče uvođenja višeglasnog horskog pevanja u crkvama odnosno „krasnog harmoničeskog pjenija“, „notalnog ili harmoničnog pojanja“ kako su ga tada nazivali, počeci ove prakse uočavaju se od tridesetih godina 19. veka. Tada se horsko pevanje u crkvi moglo čuti u Pešti, Temišvaru, Velikom Bečkereku, Pančevu, Novom Sadu i Somboru. To je i vreme kada su osnivana poznata pevačka društva kao rasadnici muzičke pismenosti, ali i kada su se sporadično pojavljivali pokušaji osnivanja specijalizovanih muzičkih škola. Što se tiče nastave muzike u opšteobrazovnim ustanovama, i tu se uočava tendencija za uvođenjem horskog pevanja. Zanimljiv je podatak da su Stevan Mokranjac i Josif Marinković 1895. godine predlagali Prosvetnom savetu da se osnuje Škola za srpsku crkvenu muziku, gde bi se prema njihovoj sugestiji obrazovao neophodan pojački kadar, kao i budući nastavnici muzike u srednjim školama i horovođe, a predviđana je i mogućnost da škola preraste u konzervatorijum koji bi formirao muzičare svih profila. U vremenu kada je živeo Stevan Mokranjac intenzivno se radilo na profesionalizaciji muzičkog života i on je bio jedan od najvažnijih protagonista tog izuzetno dinamičnog doba u istoriji srpske muzike. 

„Ja znam da je srpskome narodu potrebna umetnost u opšte, a još više ona koja je u njemu samome postala, i kojom se on Bogu moli. Ovo je delo takve vrste. Pravi tvorac njegove osnove jeste srpski narod. Ja sam ga od srpskog naroda pozajmio, i sad ga u skromnome umetničkom ruhu opet predajem srpskome narodu.“ – piše Stevan Mokranjac u oglasu povodom izlaska njegove Liturgije iz štampe. 

Kompozitorova Liturgija sv. Jovana Zlatoustog prvi put je izvedena 1896. godine na Svetog Nikolu, slavu kraljevske porodice, a vrlo brzo je bila i na repertoaru pevačkih društava iz Beograda, Pančeva, Novog Sada, Kikinde, Tuzle, Rume, Temišvara i drugih. Ovo delo je nagradio Srpski Arhijerejski Sabor, a o njemu su se pohvalno izrazili ne samo naši pisci i muzičari, već i ugledni ruski kompozitori i poznavaoci crkvene muzike, poput Stjepana Vasiljeviča Smolenskog i Vladimira Jovanoviča Rebikova. Postojala je i namera da se ovo monumentalno delo srpske duhovne horske muzike izda i u Rusiji kod znamenitog Jirgensona u Moskvi koji je bio blizak prijatelj Čajkovskog. 

Na ovom mestu navešću mišljenje Petra Krstića o Mokranjčevoj Liturgiji nakon njenog izlaska iz štampe 1901. godine: 

„Služba G. Mokranjca skriva neobične i klasične lepote u sebi, koje će nevešt slušalac tek onda moći da oseti ako službu G. Mokranjca vrlo mnogo puta čuje i dobro se s njom upozna. Tako isto muzičar i dirigent, koji Mokranjčevu službu bude studirao sa korom, ili je dirigovao, naći će, štogod se bolje sa njom bude poznavao, uvek novih i interesantnih i lepih mesta klasične lepote...služba nije delo spoljašnje lepote koja je računala samo na spoljašnji efekat; ne, ona skriva u svojoj dubini lepote do koje se dolazi tek poznavajući se bolje sa delom.“ 

Ono po čemu se Mokranjac izdvaja od svojih prethodnika jeste što on nije samo harmonizovao tradicionalne crkvene napeve odnosno samo ih postavljao u četvoroglasni horski stav, već se trudio da svoja dela umetnički obeleži bogatijim izražajnim sredstvima, što je njegovo stvaralaštvo učinilo ravnim originalnom komponovanju.

Kompozitorov rad sa Beogradskim pevačkim društvom u oblasti duhovne muzike pažljivo je i sa zanimanjem praćen u tadašnjoj štampi, pa tako u beogradskim „Malim novinama“ iz 1894. godine čitamo sledeće: 

„Odličan naš kompozitor g. Mokranjac, koji je sa svojega obrađivanja narodnih svetovnih pesama stekao već svekolika priznanja, počeo je u poslednje vreme s velikim uspehom da radi i na polju narodnih crkvenih pesama. Posetioci Saborne crkve imaju često prilike da, sa puno duhovne naslade, uživaju u onim divnim zvucima heruvike, antifona i pojedinih tropara, koje je on u poslednje vreme izradio.“

Poznato je da je Prvo beogradsko pevačko društvo procvetalo u doba kada je Mokranjac bio njihov umetnički rukovodilac, te su novinari u tadašnjoj štampi govorili i o tome da ukoliko neko poseti Beograd, a ne čuje njihovo umilno pevanje u Sabornoj crkvi, kao da u srpskoj prestonici nije ni boravio: 

„Za Beograđanina i svakog ko ljubi muziku, nema lepšeg uživanja, no kad nedeljom i praznicima u beogradskoj Sabornoj crkvi skuša ovo divno pevanje crkvenih pesama koje je po narodnim motivima komponovao naš odlični kompozitor g. Steva Mokranjac...Muzička kritika ne samo u nas, već i na strani, najpovoljniji je sud izrekla o pevanju Beog. Pev. Društva. U pevanju ovog društva ima nešto, samo njemu svojstveno, nešto što je teško zapaziti kod ostalih društava: toplina, nežnost, jasnost i umilnost, gotovo ljupkost njegovih glasova.“ – piše u „Večernjim novostima“ iz 1904. godine. 

Važan deo Mokranjčevog bavljenja duhovnom muzikom činilo je njegovo zapisivanje srpskog crkvenog pojanja, koje je potom sabrao u dve knjige jednoglasnih zapisa – Osmoglasnik i Strano pjenije. To je učinio pre svega kako bi obezbedio nastavna sredstva za učenike bogoslovije u kojoj je predavao pojanje. U tom procesu zapisivanja melodija pomagali su mu vrsni pojci čija imena i navodi u predgovoru Osmoglasnika, a prilikom odabira materijala Mokranjac je želeo da pojanje zapiše što čistije, bez raznih „zaigravanja grlom“ kako sam tvrdi, pritom pazeći da melodija ne izgubi svoj identitet. Zapisivao je najpročišćenije vidove melodija, lišene raznih neukusnih manira u tadašnjoj pojačkoj praksi, ali je ostavljao i varijante u dnu strane kao svojevrsne muzičke fusnote, te su pojci imali mogućnost da izaberu materijal za pojanje.

Stihira na Veliki Petak O kako bezakonoje izvedena je aprila 1897. godine u Sabornom hramu u Beogradu. Iznimna lepota ove i još jedne Mokranjčeve stihire za Veliki Petak Tebe odjejuščagosja sastoji se u neobičnom melodijskom i skrivenom harmonskom bogatstvu petog odnosno šestog glasa u kojem su napisane. Za oba ova crkvena glasa karakterističan je molski lestvični niz, izražajni interval prekomerne sekunde, kao i veliki ambitus melodije, a izdvajaju se i po stepenu melizmatičnosti i razvijenosti melodike. Na primeru ovih vrhunskih ostvarenja srpske horske muzike prepoznajemo Mokranjčeve majstorske kompozicione poteze, koji se sastoje u fleksibilnijem tretmanu tradicinalnog napeva, vrsnom tretmanu horskog ansambla u kojem je deonica svakog glasa izrazito kantabilna, potom odabranom i bogatom harmonskom jeziku i polifono razrađenoj horskoj fakturi. Motivi crkvenih glasova prelaze iz jedne u drugu horsku deonicu, iako se pretežno zadržavaju u vodećem sopranskom glasu, što dovodi do oblikovanja složenije fakture u Mokranjčevim kompozicijama. 

U napisima o crkvenoj muzici Mokranjca ponekad porede sa velikim renesansnim majstorom Palestrinom, naglašavajući da je naš umetnik u svom kompozitorskom radu imao klasičan pristup, da je svojim stvaralaštvom postavio osnove srpskoj muzici, kao što je to učinio navedeni italijanski kompozitor duhovne muzike katoličke crkve. Kompozitor i veliki poštovalac Mokranjčevog rada Kosta Manojlović dodaje da je Palestrinino stvaralaštvo predstavljalo krajnji domet jednog zrelog stila, a da su Mokranjčevi rezultati otvorili nove puteve srpskoj muzici, omogućivši svojim sledbenicima da se na kreativan način pozivaju na njegova ostvarenja. Za one koji pevaju i slušaju njegove duhovne kompozicije u srpskim crkvama, ta dela predstavljaju sastavni deo naše muzičke baštine i našeg svakodnevnog života.