Srpska muzika kroz vekove - Mokranjčevo školovanje

Što se tiče školovanja Stevana Mokranjca, ali i mnogih drugih srpskih muzičara tog doba, pre nego što je osnovana Muzička akademija u Beogradu, ono se moralo odvijati pri inostranim konzervatorijumima. Tako je Mokranjac nakon prvih kontakata sa muzikom u rodnom Negotinu kao đak osnovne škole i potom u Beogradu tokom gimnazijskih dana dobio solidno muzičko obrazovanje u značajnim centrima zapadnoevropske muzike – u Minhenu, Rimu i Lajpcigu.

Prva znanja o muzici Mokranjac je stekao još kao đak osnovne škole u Negotinu pevajući u crkvi. On tada nije bio u prilici da čuje dela iz repertoara umetničke muzike, ali kako ističe Vojislav Ilić on je slušao i upijao nešto što je za razvoj naše muzičke kulture bilo daleko dragocenije, a to su bile narodna svetovna i duhovna baština. Kao i mnogi drugi umetnici koji su svojim stvaralaštvom izgradili nacionalnu muzičku tradiciju u doba rađanja mladih muzičkih kultura u 19. veku, tako je i Mokranjac pronašao bogat materijal za umetničku stilizaciju i za kompozitorsko stvaralaštvo uopšte upravo u svetovnoj i duhovnoj muzici svog naroda. Ta bogatstva otkrio je na najneposredniji mogući način – bivajući okružen tom muzikom koja mu se još od malih nogu urezala u pamćenje. Zato nas ne čudi što je sa takvim uspehom od dostupnog nasleđa načinio vrhunske umetničke obrade, koje su generacijama kompozitora bile paradigma, a mnogim naraštajima horskih pevača nezaobilazan deo repertoara duhovne i svetovne muzike. Dakle, u rodnom Negotinu Mokranjac je pojao u crkvi učeći od Đoke Živkovića, koji je bio predsednik Negotinske pozorišne pevačke družine formirane 1877. godine. Kako naglašava sam Mokranjac, on je među drugovima bio prvi pojac, a imao je kao gimnazijalac i vrlo dobrog uspeha kao horovođa Negotinskog pevačkog društva. Nakon tih samoučkih početaka kada se mogao osloniti samo na svoj prirodno razvijeni sluh, Mokranjac je kao učenik V razreda gimnazije u Beogradu počeo da uči violinu i pevanje kod austrijskog muzičara Karla Reša, jednog od prvih kapelnika u Narodnom pozorištu, kao i kod Antonija Cimbrića, rodom iz Futoga. U to vreme jedan od najvažnijih problema u našoj sredini bilo je još uvek nerešeno pitanje razvoja muzičke pedagogije. Iako su postojali pokušaji organizovanja muzičkih škola pri gimnazijama i pevačkim društvima, ipak je obrazovanje na tom polju bilo u rukama inostranih privatnih učitelja, a ukoliko bi se pojedinac odlučio za visoko muzičko obrazovanje tada su evropski konzervatorijumi bili jedino rešenje.

Mokranjac je postao član Prvog beogradskog pevačkog društva 1873. godine najpre kao pevač, a potom i kao zamenik tadašnjeg horovođe Davorina Jenka. Iako ga je muzička umetnost veoma privlačila, on se ipak pod uticajima ideja Svetozara Markovića upisao školske 1874/75. godine na prirodno-matematički odsek Filozofskog fakulteta pri beogradskoj Velikoj školi. Međutim, čini se da je ljubav prema muzici bila toliko jaka da se Mokranjac zapravo nije pokazao kao posvećeni student, te je čvrsto odlučio da nastavi studije muzike na nekom od inostranih konzervatorijuma. Naravno da su materijalne prepreke bile osnovni razlog zbog kojeg je naš veliki umetnik sa teškoćom najpre otišao u Minhen, a potom i sa mukom tamo boravio konstantno tražeći povišicu stipendije koju je dobijao od Ministarstva iz Srbije. Prvu podršku za boravak u inostranstvu dobio je od Beogradskog pevačkog društva, koje je uvidelo neophodnost Mokranjčevog muzičkog školovanja za nastavak razvijanja srpske muzičke kulture, naročito nakon smrti Kornelija Stankovića. Nakon dve godine diskutovanja i proračunavanja, Beogradsko pevačko društvo je dodelio finansijsku pomoć Mokranjcu, te je on 1879. godine otišao na studije u Kraljevsku muzičku školu u Minhen. Iz prvog pisma koje je uputio iz bavarske prestonice svom prijatelju Milanu Nedeljkoviću saznajemo i više nego dragocene podatke o ličnosti našeg velikog muzičara: 

„Mnogi od mojih školskih drugova prebaciće mi što sam izabrao umetnost za svoje studije i što nisam uzeo kakvu po njihovome 'realniju' struku. Ali oni ne znaju kako je pojam realnosti rastegljiv...ne znaju da se realnost meri ne samo po namirivanju naših takozvanih 'prvih' potreba, već i po nečem drugom, po nečemu što je uzvišenije: po namirivanju duhovnih potreba naših. Što se mene tiče ja sam tvrdo ubeđen da je svakome narodu nužno da se razvija ne samo u jednom pravcu, već raznostruko u svima granama nauke i u svim granama umetnosti...“. 

Ove Mokranjčeve reči zapisane na početku minhenskih studija svedoče o tome da je naš kompozitor bio svestan koliko će njegovo muzičko obrazovanje da posluži ne njemu samome već čitavoj srpskoj kulturi, koja zaslužuje da se nađe rame uz rame sa drugim muzičkim tradicijama Starog kontinenta.

Vreme minhenskih studija donosi nam i jedan ne tako pohvalan podatak iz Mokranjčeve biografije. Naime, iz brojnih molbi mladog studenta, upućenih Ministarstvu u Srbiji, saznajemo da je Mokranjac konstantno imao problema sa nedostatkom novca. Tako je usled neplaćanja školarine i nepohađanja nastave Mokranjac izbačen sa Kraljevske muzičke akademije, uz dodatno objašnjenje da je postojao i incident sa direktorom te ustanove. Iz Mokranjčevog osvrta na celokupnu situaciju, koja je poprimila zaista neprijatne međudržavne razmere, možemo saznati da naš kompozitor nije doista platio školarinu i da je zbog osećanja sramote od kolega i profesora odlučio da ne pohađa nastavu. Takođe je priznao da se grubo poneo prema direktoru konzervatorijuma, ali da njegovo ponašanje nije bilo toliko problematično da je zaslužio isključivanje sa studija. 

Po povratku u Beograd 1883. godine Mokranjac je radio kao horovođa pevačkog društva „Kornelije“ i učitelj notnog pevanja u beogradskoj gimnaziji koju je i sam pohađao. Sa spomenutim pevačkim društvom izveo je svoju Prvu rukovet i nakon nekog vremena uspeo je moralno da se rehabilituje nakon neslavnog prekida školovanja u Minhenu. To mu je dalo podstreka da ponovo zatraži državnu stipendiju kako bi mogao da se usavršava na području vokalne polifonije u Italiji. Nakon druge molbe upućene Ministarstvu Mokranjac ponovo postaje pitomac pod okriljem države i krajem 1884. godine odlazi u Rim sa željom da se upiše na Akademiju Santa Čečilija. Kako je stigao kada je školska godina već počela i kada su kompozitorske klase bile popunjene, s tim što je pored toga i premašio ograničenje po godinama, Mokranjac je tih nekoliko meseci koje je proveo u Italiji kompoziciju učio privatno kod Alesandra Parizotija. Naš kompozitor je svesno birao Italiju kao odredište svog usavršavanja, zato što je želeo da na pravom mestu, na pravom izvoru nauči zakonitosti vokalne polifonije, koja se pokazala kao veoma važna veština u stvaranju srpske duhovne i svetovne muzike. 

Kada je nakon osam meseci provedenih u Rimu odlučio da se uputi u Lajpcig na dalje školovanje, Mokranjac je u molbi Ministarstvu za odobravanje dalje finansijskog podržavanja objasnio da ako je Italija bila mesto gde se uči o lepotama vokalne muzike, da je nemačka tradicija upravo ona koja pruža dragocene uvide u razvoj instrumentalne muzike. Tokom dvogodišnjih studija na lajpciškom konzervatorijumu, od 1885. do 1887. godine, Mokranjac je imao prilike da uči od istaknutih muzičkih pedagoga, poput Karla Rajnekea ili Adolfa Brodskog. Međutim, kada se jedan nadareni pojedinac iz negotinskog kraja, duboko posvećen izgrađivanju sopstvene muzičke tradicije, našao u takvim velikim evropskim muzičkim centrima kao naš Mokranjac, jasno je da nisu samo predavanja na konzervatorijumima uticala na oblikovanje njegovih urođenih predispozicija. Razvijen muzički život tih prestonica dodatno je ohrabrivao našeg umetnika, koji je zahvaljujući boravku u inostranstvu mogao da čuje Vagnerove muzičke drame, grandiozne simfonije Bramsa i Čajkovskog ili Grigove kompozicije zasnovane na norveškoj narodnoj muzici. Naoružan solidnim muzičkim obrazovanjem, iskusivši bogatu tradiciju zapadnoevropske muzike, Mokranjac je nakon studija višestruko zadužio srpsku kulturu – kao kompozitor, dirigent, melograf, pokretač muzičkog života i muzičke nauke u nas, kao i pedagog.