Srpska muzika kroz vekove - Pedagoška delatnost Stevana Mokranjca

Stevan Mokranjac je radio kao nastavnik muzike odnosno pojanja u Prvoj beogradskoj gimnaziji i Bogosloviji Svetog Save, kao i profesor teorijskih predmeta u Srpskoj muzičkoj školi u Beogradu. Počeci muzičkog obrazovanja kod nas vezuju se za rad osnovnih škola počev od tridesetih godina 19. veka, kada su đaci dobijali poduku prvenstveno iz oblasti crkvenog pojanja. Iz tog vremena potiču i prvi pokušaji da se osnuju specijaliozvane muzičke škole pri opšteobrazovnim ustanovama. Međutim, muzičko obrazovanje je dugo bilo u rukama privatnih učitelja muzike, koji su tada uglavnom nudili poduke iz klavira i gudačkih instrumenata. Kako je vladalo veliko interesovanje za nastavu muzike, u Srbiju i Vojvodinu je tokom 19. veka dolazio veliki broj inostranih muzičara, pre svega Čeha, koji su davali privatne časove muzike, radili kao nastavnici muzike u opšteobrazovnim školama i horovođe pevačkih društava. Mnogi naši vrsni muzički umetnici koji su zaslužni za postavljanje čvrstih osnova nacionalne muzičke kulture, poput Mokranjca, Marinkovića, Milojevića, Konjovića i drugih, počinjali su da uče o osnovama muzičke umetnosti upravo sa stranim učiteljima. Mokranjac je od detinjstva bio u dodiru sa crkvenom i narodnom muzikom, učio je pojanje u rodnom Negotinu, da bi kasnije počeo da se muzički opismenjava u Beogradu sa stranim muzičarima Karlom Rešom i Antonijem Cimbrićem.

Atanasije Nikolić je 1839. godine predlagao da se osnuje specijalizovana muzička škola pri kragujevačkom Liceumu. Muzika se na području današnje Vojvodine izučavala još u 18. veku u crkvama i gimnazijama. U Novom Sadu je 1841. godine počela sa radom privatna muzička škola Aleksandra Morfidisa-Nisisa, a u drugoj povini 19. veka osnovane su škole i u Vršcu i Subotici. Drugu najstariju muzičku školu u nas osnovao je predani novosadski muzičar Isidor Bajić, a srpska prestonica je 1911. godine dobila još jednu muzičku školu zahvaljujući Stanislavu Biničkom. 

Delatnosti koje su dovele do osnivanja prve muzičke škole 1899. godine, u kojem su učestvovali Stevan Mokranjac, Cvetko Manojlović i Stanislav Binički, vezuju se za rad Prvog beogradskog pevačkog društva. Kao što znamo iz muzičke istorije, pevačka društva nisu bila samo centri gde su se okupljali mladi radi negovanja horskog muziciranja i razvijanja kulturne i nacionalne svesti, već su bila i mesta u kojima je počela da se razvija domaća muzička pedagogija, paralelno sa već spomenutom praksom održavanja privatne nastave muzike. Muzičko obrazovanje članova pevačkih društava sasvim logično se nametalo kao vitalno za rad ansambla i upravo se tu pronalaze jezgra formiranja prvih oblika organizovanog pedagoškog rada. U okrilju Beogradskog pevačkog društva Milan Milovuk je osnovao muzičku školu gde se učilo sviranje na violini i violončelu uz časove iz teorije muzike. Ovaj muzičar je ostao upamćen u srpskoj muzičkoj istoriji i kao priređivač prvih teorijskih udžbenika iz oblasti muzike, što je takođe bilo važno u jednoj sredini koja je tek dobijala potrebne osnove za razvoj muzičke pedagogije. Vredi spomenuti i to da je Toša Andrejević takođe pokušao da pokrene muzičku školu u Beogradu osamdesetih godina 19. veka, ali da je ta privatna ustanova radila svega godinu dana.

Osnivanjem Srpske muzičke škole u Beogradu, koja danas nosi ime svog osnivača Stevana Mokranjca, muzičko obrazovanje u Srbiji prvi put se postavlja na profesionalno stabilne osnove i tada započinje njegov kontinuirani razvoj. Meuđutim, pre nego što je mogla biti osnovana muzička škola, bilo je potrebno da se Mokranjac kao jedan od najistaknutijih članova Beogradskog pevačkog društva najpre pošalje na studije muzike u inostranstvo. U tom pogledu posebno nas zadivljuju podaci o tome u kolikoj meri je ova pevačka družina pomogla mladom muzičaru da dobije neophodne osnove za razvijanje muzičkog života u rodnoj zemlji. Na jednoj od vanrednih skupština iz 1879. godine uprava hora je na predlog Steve Todorovića donela odluku da pošalje svog pitomca na studije u Minhen, te mu je za te potrebe određena i finansijska pomoć. Društvo je organizovalo koncerte, zabave i sela u korist Mokranjčevog izdržavanja u inostranstvu, što pokazuje veliku snagu koju je posedovala tadašnja omladina okupljena oko ideje nacionalnog napretka. I sam Mokranjac je bio svestan da će muzičko školovanje u inostranstvu biti pre svega od koristi sredini u kojoj je živeo, jer se u to vreme uveliko osećala praznina u muzičkom životu Srbije usled nedostatka domaćeg obrazovanog muzičkog kadra. Dok je tradicija horskog i solističkog, kako vokalnog tako i instrumentalnog, muziciranja tada već imalo svoje rezultate kroz delatnost brojnih pevačkih društava i nekolicine istaknutih solista, školovanih na stranim muzičkim konzervatorijumima, produkcija obimnijih kompozicija koje su zahtevale postojanje operskih i orkestarskih ansambala bila je tek u povoju. Instrumentalna muzika je negovana u pozorištima u vidu intermeca između činova ili kao pratnja u žanru komada s pevanjem, svojevrsne preteče srpske opere, a razvijana je i kamerna reproduktivna umetnost. Mokranjac je uz trojicu stranih muzičara na primer bio među članovima prvog gudačkog kvarteta u nas, koji je bio aktivan u periodu od 1889. do 1893. godine. Njihov cilj je bio da na koncertima izvode klasičnu i slovensku muziku i tako šire „muzikalni ukus u prestolničke publike“. Osnivanjem muzičkih škola i formiranjem prvih kadrova obrazovanih muzičara u nas produktivna i reproduktivna umetnost je dobila na velikom zamahu naročito u vreme između dva svetska rata, što je naposletku dovelo i do osnivanja Muzičke akademije u Beogradu 1937. godine.

Postavka nastave u Srpskoj muzičkoj školi zasnivala se na nastavnim planovima i programima zapadnoevropskih konzervatorijuma tog doba. Iako je po rangu odgovarala višem, upravo konzervatorijumskom obrazovanju, u njoj su mogle da se stiču i osnove iz oblasti muzičke umetnosti. U početku su postojala dva odseka u trajanju od po tri godine – početnički i viši. Glavni predmeti na oba odseka bili su klavir, violina i pevanje, a sporedni predmeti koji su bili obavezni za sve učenike bili su klavir, horsko pevanje, nauka o muzičkim osnovama i nauka o harmoniji, a kasnije i istorija muzike. Vremenom su uvedeni i predmeti poput harmonije, kontrapunkta, sviranja partitura, dirigovanja, nauke o muzičkim oblicima i muzičkim instrumentima. Na osnovu ovih podataka jasno je da se radi o kombinaciji nižeg i srednjeg muzičkog obrazovanja kakvo danas postoji u našem obrazovnom sistemu. Zanimljivo je istaći da su učenici mogli slobodno da biraju glavni predmet – dakle, klaviir, violinu ili pevanje, ali da su oni na višem odseku morali da pored glavnog instrumenta sviraju još dva instrumenta. Razlika između pojedinaca je bila u tome što je program za glavni instrument bio obimniji, a za druge instrumente manjih razmera. To znači da je jedan violinista na završnom ispitu morao da polaže i klavir, dakako sa manjim zahtevima od učenika kojima je taj instrument bio prvoizabrani, kao i pevanje kompozicija manjih dimenzija. Uz to se polagao i pismeni i usmeni ispit iz teorije muzike. Ovde je važno naglasiti da je tada nastava pevanja zapravo bila nastava solfeđa, a da su tek kasnije ove dve discipline odvojene. Srpska muzička škola je rasla po broju učenika i profesora iz godine u godinu, ugled je takođe postepeno rastao, a muzička kritika je budno pratila njen rad. Naš ugledni muzički pisac Miloje Milojević, koji je bio Mokranjčev učenik u toj školi, 1911. godine je napisao u Srpskom književnom glasniku da muzička škola istovremeno stvara obaveštenu publiku i pomaže razvoj naših umetnika, a kroz sve te delatnosti škola doprinosi napretku srpske muzike, te zaključuje da je ova ustanova „najsilniji radnik na stvaranju srpske nacionalne muzičke umetnosti“.

Iz njenih klupa počeli su da izlaze natprosečno talentovani pojedinci koji su odlazili na studije muzike u inostranstvo, da bi po povratku u zemlju doprineli formiranju potpune slike srpske nacionalne muzičke umetnosti. Izučavanjem teorijskih predmeta, osim sviranja na instrumentu, muzička škola je predano radila prvenstveno na oblikovanju budućeg nastavnog kadra, koji je bio preko potreban u sredini koja je prvog školovanog muzičara dobila tek u liku Kornelija Stankovića. Učenici škole su koncertirali u Beogradu na svojim završnim ispitima i iz tih programa može se videti da su izvedene kompozicije pripadale standardnom repertoaru klasične zapadnoevropske muzike. S obzirom da su daroviti pojedinci te škole bez problema uspevali da nastave muzičke studije na nekim od stranih konzervatorijuma, jasno nam je da je Srpska muzička škola sa svojim profesorima veoma brzo uspela da dostigne potreban nivo u oblasti muzičkog obrazovanja. 

U okrilju same škole delovalo je Udruženje za kamernu muziku čiji su članovi bili pevačica Ivanka Milojević, inače supruga kompozitora Miloja Milojevića, potom pijanistkinje Ruža Šafarik i Rajna Dimitrijević, violinisti Jovan Ružička i Jovan Zorko, kao i violončelista Vaclav Rendl. Oni su želeli da kroz ovo udruživanje daju podstrek muzičkom životu u prestonici, a rešili su da na svojim nastupima izvode klasičnu i savremenu kamernu muziku, sa naglaskom na srpskoj i slovenskoj literaturi. Profesori Ružička i Rendl vodili su školski učenički orkestar, te su završni koncerti muzičke škole vremenom dobijali na značajnoj dimenziji, jer su se izvodili odlomci iz klasične simfonijske literature. 

Osim petnaestogodišnjeg rada u Srpskoj muzičkoj školi, Mokranjac je predano i sa ljubavlju predavao muziku u Prvoj beogradskoj gimnaziji i u Bogosloviji Svetog Save. Sam Mokranjac u svojoj biografiji svedoči da su učenici Prve beogradske gimnazije godišnje priređivali po nekoliko koncerata sa vokalnim i instrumentalnim tačkama, te da su nastupali i u drugim gradovima Srbije. Tada je nastava muzike u gimnazijama podrazumevala i pevanje i sviranje, a Mokranjac se naročito isticao kao učitelj horskog pevanja.