Stanislav Monjuško - otac poljske nacionalne opere

Mnogi će reći da samo jedno ime može predstavljati poljsku umetničku muziku – ime Frederika Šopena. Međutuim, oni koji malo bolje poznaju muzičku istoriju, tom imenu bi dodali čitav niz umetnika, poput pijaniste Ignjaca Paderevskog, violinskog virtuoza Henrika Vijenjavskog ili kompozitora Karola Šimanovskog. Ukoliko pogledamo dalje u prošlost, u vreme baroka ili klasicizma, videćemo da je poljska muzička kultura imala svoje predstavnike, iako su oni stvarali pod jakim uticajem kompozitora drugih zemalja. Romantičarsko doba poznaje brojne umetnike koji su gradili poljsku nacionalnu umetnost, ne samo pre Šopena, već i paralelno sa njim, a i posle njega. Diplomata i političar Mihalj Oginjski pisao je poloneze za klavir pre Šopena, Karol Kurpinjski je svojim delovanjem utro put poljskoj nacionalnoj muzici i za svoje zasluge dobio nagradu za životno delo; Jozef Elsner, Šopenov prvi učitelj klavira i kompozicije, umnogome je doprineo razvoju muzičkog života u Poljskoj, ne samo kao kompozitor i pedagog već i u svojstvu direktora Varšavske opere, osnivača nekoliko muzičkih društava, kao i profesora i kasnije direktora konzervatorijuma u poljskoj prestonici. Naš današnji zadatak je da zavirimo u opus Stanislava Monjuška, jednog od najvoljenijih poljskih kompozitora, stvaraoca koji je već tokom svog života bio cenjen, a nakon smrti slavljen na različite načine. Kako je postigao naročite rezultate u oblasti solo pesme i opere, ovu priču ilustrovaće zvuci odabranih dela iz tih oblasti. 

 

 

Prilikom objavljivanja svojih solo pesama, ovaj poljski Šubert, kako su ga prozvali istoričari muzike, napisao je sledeće reči: 

„...sve ono što nosi karakter nacionalnog, domaćeg, lokalnog, poput eha naših uspomena iz detinjstva, nikada neće prestati da interesuje stanovnike zemlje koji su tu rođeni i odrasli. Inspirišući se time, napisao sam ove pesme koje imaju nacionalni karakter.“ 

Monjuško je uglavnom pisao pesme na stihove savremenih poljskih pesnika, ali povremeno i na tekstove francuskih, nemačkih i engleskih književnika. Kompozicije su izrazito melodične, jednostavnog muzičkog jezika i sa svedenom klavirskom pratnjom. Odan proklamovanom stavu o stvaranju poljske nacionalne muzike, Monjuško je u svojim delima evocirao melodije i ritmove poljske narodne tradicije, te nailazimo na elemente poloneze, mazurke, krakovjaka i drugih igara. U vreme kada su poljski jezik i književnost bili zabranjeni u školama, Monjuškove pesme su rado pevane, a njihova jednostavnost lako je dolazila do srca publike. Danas se kompozitorova vokalna umetnost neguje i kroz održavanje međunarodnog takmičenja solo pevača koje nosi njegovo ime. Kompozitor je stvarao paralelno sa čuvenim Šopenom. Dok je on, ostavši u domovini, radio na tome da kroz svoja dela podiže nacionalno osećanje svog naroda, Šopen je u izgnanstvu pisao svoja elegantna klavirska dela, podjednako snažno izražavajući svoju odanost Poljskoj, ali na veoma suptilan način. Nije slučajno rečeno da su njegove poloneze bile kao topovi prekriveni cvećem.

Stanislav Monjuško je rođen 1819. godine na teritoriji današnje Belorusije. Od svoje majke je dobio prve poduke u muzici, a nakon preseljenja, u Minsku nastvalja svoje obrazovanje. U Varšavi i Berlinu je takođe radio na svom usavršavanju. Osim solo pesama i opera, Monjuško je pisao i klavirsku, kamernu, duhovnu, orguljašku i baletsku muziku. Česta putovanja po Evropi donela su mu poznanstva sa istaknutim umetnicima romantičarskog doba. Nejgova dela su primana sa oduševljenjem u Sankt Peterburgu, gradu gde je imao priliku da upozna velikane ruske nacionalne škole, poput Glinke, Dargomižskog, Musorgskog i Balakirjeva. Kada je boravio u Parizu, upoznao je operske kompozitore poput Obera i Rosinija. Svog kolegu Smetanu upoznao je prilikom posete Pragu, gde je izvedena njegova opera Halka, a velikog pijanističkog virtuoza Franca Lista sreo je u Vajmaru. Da je Monjuško zaista bio nadareni melodičar i rođeni operski kompozitor, potvrđuju partiture njegovih muzičko-scenskih ostvarenja. Ko bi mogao lepše da interpretira tu muziku od poljskih pevača! Ovo delo se smatra za prvu poljsku nacionalnu operu. Sa velikim uspehom je izvođena u Varšavi, Pragu, Moskvi i Sankt Peterburgu.

Ime ovog umetnika prisutno je u poljskoj javnosti na različite načine. Osim međunarodnog takmičenja pevača, njegovo ime nosi i muzička akademija u Gdanjsku, kao i glavna dvorana Varšavske nacionalne opere. U Belorusiji postoji muzej posvećen ovom kompozitoru. Monjuško je petnaest godina bio šef-dirigent Varšavske opere i u tom periodu isključivo je izvodio sopstvena dela, gradeći nacionalni operski repertoar, nasuprot dominaciji italijanskih opera. Njegovo ime se vezuje za stvaranje nacionalne operske tradicije, baš kao što su to radili Glinka u Rusiji, Erkel u Mađarskoj ili Smetana u Češkoj. Ono što je jedna nacionalna opera morala da ima kao svoje prepoznatljive elemente jesu libreta na maternjem jeziku, dramska radnja koja se vezuje za nacionalnu književnost, istorijske događaje ili narodne legende, kao i niz muzičkih osobenosti koje se zasnivaju na narodnoj muzici. Iako Monjuškove opere nisu toliko poznate u svetu, one su itekako voljene u kompozitorovoj domovini, koja je sredinom 19. veka bila podeljena između ruskih, pruskih i austrijskih vlasti. Umetnici su se borili da svojim delovanjem, u takvim okolnostima, očuvaju nacionalni duh, a Monjuško je to postigao pisanjem opera i solo pesama. Iako je dramska radnja često bila u okvirima tragične ljubavne priče, komedije ili melodrame, kao što je to slučaj sa kompozitorovim najpoznatijim operama Halka i Ukleta kuća, poljski duh provejava kroz partituru. 

Nakon premijere i dva izvođenja, delo više nije postavljano na scenu tokom kompozitorovog života zbog jake ruske cenzure. Kasnije se ispostavilo da je to jedna od najlepših poljskih opera 19. veka, kao i najkvalitetnije muzičko-scensko ostvarenje iz opusa Stanislava Monjuška. U to vreme, poljska zemlja je bila podeljena i narodu je konstantno pretila rusifikacija ili germanizacija, te su se umetnici borili da očuvaju nacionalnu tradiciju, istovremeno je gradivši stvaranjem dela trajne umetničke vrednosti. Ne zaboravimo da naglasimo da je bio jedan od osnivača Varšavskog muzičkog društva i da je predavao harmoniju i kontrapunkt na Muzičkom institutu. Kada je 1840. godine završio svoje studije muzike u Berlinu, delovao je kao orguljaš u Viljnusu, a paralelno je stvarao i izvodio svoja operetska i operska dela u tamošnjim privatnim salonima. 

Na kraju ove male priče o ovom poljskom umetniku predlažem da čujete koncertnu uvertiru Bajka, u kojoj se prepoznaje bogatstvo melodijske inventivnosti, minuciozno razrađivanje tema i slikovitost orkestarskog zvuka. Delo pokazuje da je kompozitor bio simfoničar velikih umetničkih kvaliteta, te da je dobro razumeo i koristio sve izražajne mogućnosti jednog simfonijskog orkestra.