Klasicizam u muzici

Normativno značenje termina klasicizam upućuje na delo ili period koji predstavljaju vrhunac razvoja, najviši postignut domet, primer trajne (klasične) vrednosti, te se u tom smislu Šubert na primer smatra „klasikom nemačkog lida“ ili Palestrina „klasikom crkvene muzike“, bez obzira na stilske periode kojima njihova dela pripadaju. Istorijsko značenje ovog termina odnosi se na određeni period muzičke istorije, koji je uveden retrogradno, u želji da se „preteranoj izražajnosti“ romantizma suprotstavi „skladna lepota“ klasicizma. Klasicima su u starom Rimu nazivani građani prve klase, prvorazredni (lat. classis=razred). Kasnije se taj pojam vezao za istaknute pisce grčke i rimske (klasične) starine, pa zatim i za sve književne i ostale umetničke prvorazredne i trajne, „klasične“ vrednosti (lat. classicus=[metaforično] odličan, prvoklasan).

Pojam „klasičnog“ možemo shvatiti u najširem smislu kao sklad u odnosu između forme i sadržine, kao težnju ka pravilnosti i (srazmernoj) jednostavnosti, ka prevlasti racionalnog i konstruktivnog nad emotivnim i ekspresivnim. S druge strane, pojam „romantičnog“ možemo razumeti kao prednost osećanja i izraza nad formom, pa usled toga i razbijanje pravilnih i ustaljenih obrazaca, uz opštu bujnost, često i hipertrofiju pojedinih činilaca umetničke građe i oblika. Dok se u likovnoj umetnosti i arhitekturi stil klasicizma neposredno oslanja i ugleda na klasične, antičke uzore, s muzikom to nije slučaj, iako postoji približna vremenska podudarnost između pojava stila istog naziva u ovim umetnostima.

Period klasicizma u muzici može se okvirno ograničiti na razdoblje od 1750. do 1820. godine, s pomeranjima s obe strane (početak – 1730. ili 1740. godina, kraj – 1830. godina). Oko 1740. godine razvila su se tri žarišta značajna za stvaranje ranoklasičnog stila: rana Bečka škola (Vagenzajl, Mon), Severnonemačka ili Berlinska škola (K. F. E. Bah, Kvanc) i Manhajmska škola (Štamic). Kao što prvo javljanje kontinua označava početak baroka u muzici, tako njegovo iščezavanje predstavlja rađanje klasicizma.

Barok - klasicizam

U baroku je melodija uglavnom asimetrična, bez periodične zaokruženosti, ne podleže pravilnostima metričke okosnice (osim u svitnim plesovima) i slobodno se razvija, uz snažnu primenu sekvenci i motoričnosti. Barokna melodija je izrazito linearna, karakter joj je pretežno instrumentalan (često i u delima koja nisu namenjena instrumentu). Melodika klasicizma je strogo simetrična, s preglednom strukturom, bazirana na nizanju dvotaktnih jedinica i njihovom grupisanju u veće celine (4, 8, 16, 32 takta). Nasuprot baroknoj motoričnosti koja kao da teži beskonačnosti, klasična melodika ima tačno omeđen početak i kraj. Postupno nestaju sekvence, a razloženi akordi postaju nosioci jasnih i simetričnih muzičkih misli. Umesto manje-više ravnopravnog višeglasja, kompozicijom dominira melodija jednog glasa, podržana jednostavnom akordskom pratnjom. Tako naspram polifonije barokna imamo homofoniju klasicizma.

Nasuprot motoričnoj ritmici barokne muzike, period klasicizma donosi sa sobom izdiferenciranost ritmike, koja se menja i varira na različite načine, putem punktiranja, ligatura, sinkopiranja, izmenjivanja duola i triola, rubatima i slično. Nasuprot oštrim baroknim dinamičkim prelazima sa forte na piano dinamiku, u klasicizmu se pojavljuju crescendo i decrescendo. Tome je dosta doprineo čuveni manhajmski dvorski orkestar. U doba ranog klasicizma nastalo je i pravilo za označavanje tempa, a raspon koji je tada utvrđen (largo-presto) očuvan je i do danas. Tempo je kod klasičara dobio važnu ulogu u karakterizaciji i individualizaciji izraza, te najmanje odstupanje od zadatog tempa može iskriviti karakter kompozicije. Težnja za jednostavnim muzičkim jezikom uslovila je pojednostavljenje bogatog harmonskog jezika baroka, te se u ranom klasicizmu kompozitori oslanjaju uglavnom na tri glavne funkcije, pretežno upotrebljavaju durski tonski rod, a modulacije svode na najbliže tonalitete. Kasnije obogaćenje harmonskog jezika hromatskim i enharmonskim modulacijama, disonancama i naglim obrtima odvija se najviše u delima bečkih klasičara.

Sklad forme i sadržine, kao osnovno stilsko obeležje klasicizma, tesno je povezan s harmonskom komponentom i tonalnom osnovom muzičkog oblika. Harmonija, pre svega kroz razne vrste kadenci, od bitnog je značaja za raščlanjivanje strukture, kao i za povezivanje njenih sastojaka. Tonalna osnova čini okosnicu razvoja forme, jer je tonalni plan redovno i na jednoobrazni način usaglašen sa njenim formalnim planom. Iz svega ovoga sledi da je uloga harmonije u muzici klasicizma prevashodno konstruktivna odnosno oblikotvorna, a tek u drugom planu i izražajna. Harmonska sredstva su prvenstveno u službi muzičkog oblika: obeležavaju njegove delove, granice i kontraste među njima, svojom dinamikom podržavaju gradacije i diferenciraju labilne tokove i stabilne površine u razvojnim delovima. Klasični stil je doneo veliko pojednostavljenje muzičke fakture, naročito u početnom periodu. Analogno pojavi operske monodije u ranom baroku nasuprot složenoj renesansnoj polifoniji, rani klasicizam (putem rokoka) reaguje na poznobaroknu složenost dajući apsolutnu prednost homofoniji. Nasuprot evolucionom kontinuitetu barokne muzike, u klasicizmu preovlađuje arhitektonsko načelo gradnje, posebno u „kvadratnim“ strukturama (dvotakt, rečenica, period) i raznim vidovima formalne i strukturalne simetrije.

Glavna stvaralačka područja klasicizma: u oblasti instrumentalne muzike težište se prenosi na bitematski sonatni oblik i sonatni ciklus uopšte, u njegovim solističkim, kamernim i orkestarskim ostvarenjima; razvitak klasične sonate (naročito klavirske), zatim kamernih ansambala (pre svega gudačkog kvarteta), kao i simfonije i solističkog koncerta, učinio je instrumentalnu muziku klasicizma veoma raznovrsnom, a doveo je i do standardizacije muzičkih oblika, kao i instrumentalnih sastava (naročito klasičnog a due simfonijskog orkestra), te se razvio i moderan klavir. U okviru instrumentalne muzike za razonodu veliki procvat doživljavaju divertimento, serenada i kasacija, žanrovi koji su negovani posvuda tokom 18. veka, a doživeli svoj vrhunac u opusu Hajdna i Mocarta. Početkom 19. veka su potpuno iščezli. Na području muzičke scene značajnu novinu donosi komična opera, koja se razvila iz intermeca umetanih među činove barokne ozbiljne opere. Svojim vedrim duhom i muzičkom jednostavnošću donela je značajan kontrast u odnosu na operu seriu, koja je i sama doživela veliku promenu kroz Glukovu reformu, a koja je opet išla u pravcu pojednostavljenja i pročišćavanja muzičkih komponenti u želji za jačim i uverljivijim isticanjem dramske potke, kao i oslobođenjem od ispraznog pevačkog virtuoziteta i nepotrebne nakićenosti.

U periodu klasicizma postavljeni su temelji modernog koncertnog života, koji se ogledaju u pristupačnosti muzike širem krugu ljudi, za razliku od barokne prakse negovanja muzike u dvorskim i crkvenim krugovima. Uvođenje stalnih javnih instrumentalnih koncerata donelo je značajne promene u fizionomiju muzičkog života 18. veka. Javni koncerti omogućavali su novim društvenim snagama (građanstvu) da stupi u dodir s instrumentalnim stvaranjem. Već krajem 18. i početkom 19. veka u Engleskoj su organizovani prvi javni koncerti sa naplaćivanjem ulaznice, a u organizaciji osoba koje su pripadale građanskom staležu. U Francuskoj osnovane su dve značajne institucije u 18. veku – Concerts spirituels (1725) i Koncerti ljubitelja muzike (osnovao Gosek 1770. godine). Uporedo sa ustanovljenjem javnih koncerata, pojavljuju se i putujući virtuozi koji izvode sopstvena dela. Treba napomenuti da se zvanje reproduktivnog umetnika sreće se tek u Betovenovo doba. Osim prakse javnih koncerata, u klasicizmu veliki procvat doživljava kućno muziciranje u građanskim krugovima.

Osim promena u fizionimiji muzičkog života, u klasicizmu počinje da se menja i društveni položaj muzičara. Postepeno odumiru službe dvorskog i crkvenog muzičara i uvodi se status slobodnog umetnika, iako donekle vezanog za narudžbinu i nečiju podršku. Međutim, dok je muzičaru u stalnoj službi bilo osigurano izvođenje dela i stalno slušateljstvo, kao što je to imao Jozef Hajdn radeći tri decenije u službi porodice Esterhazi, slobodni umetnik je sada postao zavistan od šire i raznovrsnije publike, koja ima često nestalan ukus, te se kao problemi nameću briga o egzistenciji i javnom priznanju, što je iskusio V. A. Mocart, ne uspevši da za svog kratkog života dobije neko stalno nameštenje. Materijalna zavisnost muzičara od javnog vrednovanja podstakla je razvoj stručne muzičke kritike. Veliki zamah doživljava i muzička štampa, a nameće se i pitanje organizovanog muzičkog školstva na široj osnovi.