Ruska petorka - Cezar Kjui

Ruski kompozitor, nemilosrdni muzički kritičar i vojni inženjer Cezar Kjui bio je član poznate Ruske petorke, grupe umetnika koji su se u drugoj polovini 19. veka zalagali za konačno oblikovanje ruske nacionalne škole na osnovama narodne umetnosti i Glinkine zaostavštine. Zanimljivo je to što su ovi kompozitori zapravo po svom obrazovanju bili nešto sasvim drugo – Borodin je bio ugledni lekar i hemičar, Rimski-Korsakov prema porodičnoj tradiciji pomorski oficir, Musorgski je bio član Preobraženske regimente i tokom života službovao kao činovnik, a Balakirjev je studirao matematiku. Moćna gomilica, Ruska petorka ili Nova ruska škola – to su sve bili nazivi ovog Balakirjevljevog kružoka, grupe istomišljenika koji su želeli da stvore prepoznatljivu rusku nacionalnu muziku. To su i učinili, svaki na svoj način. Jedino se Kjui više svojim oštrim perom muzičkog pisca nego kompozicijama zalagao za stvaranje ruske muzike.

Kritičari su Kjuia proglašavali za najmanje talentovanog kompozitora Ruske petorke, za muzičara osrednjeg kvaliteta, za umetnika koji se ni po čemu nije izdvojio od ostalih. Međutim, Vladimir Stasov, umetnički savetnik grupe, zapisao je sledeće reči o ovom samoukom muzičaru u članku o ruskoj muzici iz 1883. godine: 

„Osnovne karakteristike Kjuijeve muzike su poetičnost, strastvenost i neverovatna toplina osećanja i nežnosti koja duboko dotiče dušu slušalaca. Istina je da je Kjui gotovo isključivo bio fokusiran na prikazivanje ljubavi u svim svojim oblicima, pa ga je to činilo umetnikom jednostranog talenta, ali po dubini i intenzitetu, prikazi tog osećanja su prevazilazili sve ono što su postigli ne samo pripadnici ruske škole nego i bilo koji umetnik koji je delovao na polju muzike.“ 

Svakako se možemo složiti da je Kjuiju bila bliska ljubavna tematika i da je znao lepo da uobliči svoje pesme. Nokturno u fis-molu iz 1883. godine u izvođenju pijaniste Filipa Edvarda Fišera. Očit je uticaj Frederika Šopena, kompozitora kojim se Kjui oduševljavao još kao mladić.

Ovaj samouki muzičar rođen je 1835. godine u Viljnusu od oca Francuza i majke koja je imala litvansko-poljsko poreklo. Bio je najmlađi od petoro dece. Otac Antoan je svoje sinove nazvao prema velikim vojskovođama – Aleksandru, Napoleonu i Cezaru. On sam se nastanio u tom litvanskom gradu još 1812. godine, nakon što je francuska vojska na čelu sa Napoleonom počela da se povlači iz Moskve nakon poraza. Oženio je lokalnu devojku po imenu Julija, postao ruski državljanin, promenio prezime u Kjui i predavao francuski jezik u gimnaziji. Cezar je naučio nekoliko jezika još kao dečak – francuski, ruski, poljski i litvanski. Svirao je klavir, oduševljeno proučavao Šopenova dela i neko kraće vreme dobijao poduke iz muzičke teorije od poljskog kompozitora Stanislava Monjuška. Prve kompozicije počeo je da piše kao adolescent, ali nikad nije imao nikakvo formalno muzičko obrazovanje. Kjui je potom završio školu i akademiju za vojne inženjere u Sankt Peterburgu. Postavši stručnjak u oblasti vojnih utvrđenja, Kjui je radio kao profesor na vojnim akademijama u Peterburgu, dostigavši naposletku zvanje generala 1906. godine. 

Muzički pisci su ocenjivali Kjuija kao osrednjeg kompozitora, ali kada su iole govorili o njegovim postignućima, kakva god ona bila, naglašavali su da se on kao stvaralac najbolje iskazao u malim formama klavirske i vokalne muzike. Međutim, veoma je zanimljivo to što se Cezar Kjui oprobao u najrazličitijim žanrovima – od solo pesama i horskih kompozicija preko instrumentalne i kamerne muzike do orkestarskih dela i opere. Bio je nesumnjivo najplodniji kompozitor među Ruskom petorkom. Rimski-Korsakov ga je nazvao „stvaralačkim genijem“, a drugi su ga zbog njegovih nemilosrdnih kritika u novinama prozvali za „najglasnijeg govornika, ali najslabijeg kompozitora“. Iako se Kjui kao pripadnik Ruske petorke zalagao za stvaranje prepoznatljive nacionalne škole, napisavši u jednom svom članku da u te svrhe svaki kompozitor mora da upotrebi ono najbolje što muzika može da pruži, on sam u svojim delima nije primenjivao stilizaciju ruske narodne muzike ili za teme nekakvih programskih dela ili opera uzimao priče iz folklorne baštine, kao što su to činili ne samo njegovi savremenici, već i stvaraoci koji su pripadali drugim nacionalnim školama romantizma. 

Moguće je naravno da ga nisu prihvatali zbog toga što je kao kritičar bio zaista nemilosrdan, sarkastičan, kažu neverovatno zabavan i smeo pisac – niko nije voleo njegove kritike, ali svi su ga čitali, tvrde poznavaoci ruskog muzičkog života poznog romantizma. Kjui je bio aktivan u tom domenu od 1864. do 1918. godine i napisao je skoro 800 članaka. Prikazivao je koncerte, resitale, pratio nova muzička izdanja i ličnosti koje se pojavljuju u muzičkom životu. Potpisivao se sa tri zvezdice. Osnovni cilj mu je bio da promoviše dela savremenih ruskih kompozitora, naročito svojih kolega iz Petorke, što ne znači da su oni bili pošteđeni njegovih komentara. Muzika Riharda Štrausa za njega je bila parodija, u Vagnerovoj muzici nije pronalazio nijednu jedinu melodiju, za Čajkovskog je komentarisao da piše samo o svojoj sudbini i bolestima, aludirajući na kompozitorovu čestu upotrebu motiva fatuma, a Rahmanjinovljevu Prvu simfoniju je toliko negativno ocenio da se budući majstor ruske muzike toliko potresao da nekoliko godina nije komponovao.

Muzička istorija pamti Kjuija kao člana Ruske petorke, grupe koja je formirana 1856. godine na inicijativu Milija Balakirjeva. Tada se uostalom Kjui ponovo posvetio muzici nakon što se bio fokusirao na studije i vojno-inženjersku karijeru. U godinama koje su dolazile polako je formirana ova „moćna gomilica“, kako ju je 1867. godine nazvao Vladimir Stasov u jednoj svom prikazu koncerta na kojem su izvedena dela Glinke, Dargomižskog, Balakirjeva i Korsakova. Bez obzira na zajednički cilj, oni su ipak bili individualne stvaralačke ličnosti, kao što je to istakao Stasov 1883. godine. Svaki član je tražio svoj put u skladu sa uverenjima koja su delili, ali Kjui je jedini to propovedao kroz pisanje članaka, ali ne i u svojim ostvarenjima. Pomenimo još da je on u periodu od 1896. do 1904. godine bio direktor Ruskog muzičkog društva odnosno ogranka te institucije u Peterburgu, te da je radio i kao član komisije za izbor novih operskih dela u pozorištu Marinski. Ne dotakavši se u svom stvaranju žanrova poput simfonije, simfonijske poeme i solističkog koncerta – kaže Stasov da Kjui nikad nije uspeo da do kraja savlada zahteve orkestracije – on je dao svoje doprinose u oblasti operske muzike (napisao je čak i nekoliko dečjih opera), komponovao je horove, pesme (pa čak i za decu), klavirska dela, kamernu i lakšu orkestarsku muziku.