Antonio Salijeri

Italijanski kompozitor, kapelmajstor i muzički pedagog Antonio Salijeri rođen je u dobrostojećoj trgovačkoj porodici 18. avgusta 1750. godine u Lenjanu, u Republici Veneciji. Bio je osmo dece svog oca Antonija Salijerija starijeg i majke Ane Marije Skaki. Rano je počeo da uči violinu, čembalo i pevanje s bratom Frančeskom, kojem je profesor muzike bio čuveni Đuzepe Tartini. Salijeri je potom pohađao nastavu i kod orguljaša Đuzepea Simonija, koji je bio učenik poznatog pedagoga Đovanija Batiste Martinija. Nakon smrti oba roditelja, Antonio odlazi u Padovu, a potom i u Veneciju, gde je nastavio muzičko obrazovanje sa Đovanijem Batistom Pešetijem i tenorom Ferdinandom Pačinijem. Godine 1766. upoznao je austrijskog kompozitora Florijana Leopolda Gasmana, koji je boravio u Veneciji zbog izvođenja svoje opere "Acchile in Sciro". On ga poziva da dođe s njim u Beč i počinje da mu predaje kompoziciju. Uskoro upoznaje pesnika i libretistu Pjetra Metastazija, koji mu drži časove deklamacije, kao i Kristofa Vilibalda Gluka, koji postaje njegov prijatelj do kraja života. Desetog oktobra 1775. godine Salijeri se ženi Terezijom Helferštorfer, s kojom je dobio osmoro dece. 

Nakon Gasmanove smrti 1774. godine, Salijeri preuzima poziciju dvorskog kompozitora i kapelmajstora italijanske opere. Kada je car Jozef dve godine kasnije zatvorio italijansko pozorište kako bi promovisao nemačku opersku trupu, Salijeri koristi priliku da provede duže vreme u Italiji (1778-1780), te piše pet operskih dela za pozorišta u Milanu, Veneciji i Rimu. Opera La scuola de gelosi donela mu je veliki uspeh i učinila ga poznatim u čitavoj Evropi. Nakon povratka u Beč car Jozef II poručio je od Salijerija opersko delo u žanru zingšpila. Tako je 1781. godine u bečkom Burgteatru premijerno izvedena opera Der Rauchfangkehrer. Iz partiture tog dela naročito se ističe bravurozna arija pisama za Katerinu Kavalijeri Wenn dem Adler das Gefieder. Početkom naredne godine Salijeri odlazi u Minhenu, gde je po porudžbini izbornog kneza Karla Teodora s velikim uspehom predstavio svoju operu Semiramida. Kada je obnovljen rad italijanske operske trupe 1783. godine, Salijeri ponovo preuzima poziciju kapelmajstora. Dva puta je uspešno predstavljao svoja dela u Parizu. Od 1788. do 1824. godine vodio je carsku dvorsku kapelu, nasledivši na tom mestu Đuzepea Bona. Posao je iziskivao vođenje dvorskog orkestra, angažovanje novih instrumentalista i pevača, kao i brigu o muzičkoj biblioteci dvora. Uz to, bio je odgovoran i za prirpemu i izvođenje crkvene muzike za potrebe bogosluženja. To mu je sve više oduzimalo vremena, pa je manje uspevao da se posveti pisanju opera. Paralelno je postao predsednik Wiener Tonkünstler Societät, delujući kao dirigent na koncertima društva do 1818. godine. Muzički život Beča umnogome je zadužio delujući i kao rukovodilac Bečke peačke škole i jedan od osnivača Konzervatorijuma Društva prijatelja muzike. 

 

Kompozitorski opus 

 

Salijeri je komponovao više desetina muzičko-scenskih ostvarenja. Njegov operski stil nastao je, s jedne strane, pod uticajem italijanske ozbiljne opere i Glukovih reformi s druge strane, što je naročito primetno u delima pisanim za parisku publiku. Kasnije se vratio italijanskom belkantu, unoseći deklamatorne elemente u muzički jezik. Salijeri se kasnije posvetio pisanju crkvene muzike, jer je u svojstvu kaplemajstora dvorske kapele morao da piše dela za bogosluženja. Istovremeno posvetio je vreme pisanju vokalnih dela za jedan i više glasova sa ili bez instrumentalne pratnje, birajući tekstove na različitim jezicima. Tokom Salierijevog života štampana su neka od tih dela, među kojima su i Divertimenti vocali za jedan do tri glasa uz klaivrsku pratnju. U tom domenu je svakako uticao i na svog učenika Franca Šuberta. Nije ostavio mnogo dela u žanru instrumentalne muzike, ali se iz tog korpusa izdvajaju dva klavirska koncerta, koncert za orgulje, serenade za duvačke instrumente, 26 varijacija na temu La Follia za veliki orkestar, kao i često izvođeni Koncert za flautu, obou i orkestar. 

Salijeri kao muzički pedagog

 

Antonio Salijeri nije bio samo istaknuti kompozitor, pre svega u oblasti opere, već je bio i predani pedagog, ne samo u oblasti kompozicije nego i pevanja. Među njegovim učenicima bili su neki od najistaknutijih kompozitora 19. veka, kao što su L. van Betoven, Franc Šubert, Karl Černi, Johan Nepomuk Humel, Franc List, Đakomo Majerber, Ignac Mošeles, Simon Zehter i drugi. U pevanju je podučavao Katerinu Kavalijeri, koja je prva na sceni tumačila ulogu Konstance u Mocartovoj operi Otmica iz saraja, kao i Anu Milder Hauptman, pevačicu koja je premijernu izvela ulogu Leonore u Betovenovoj operi Fidelio. Među njegovim učenicima pevanja bili su i tenor Anton Hajcinger, koji je učestvovao na premijernom izvođenju Betovenove Devete simfonije, kao i bas Jozef Zajpelt, koji nije gradio karijerju samo u Beču, nego i u pozorištima u Lvovu, Budimpešti i Temišvaru. I on je učestvovao na premijeri Betovenove poslednje simfonije.

 

Salijeri i Mocart

Mnogima je ime Antonija Salijerija sinonim za Mocartovog protivnika, umetnika osrednjeg kvaliteta koji je bio ljubomoran na svog mlađeg kolegu. Međutim, ne postoje čvrsti dokazi da su dvojica kompozitora bili rivali, a o tome da je Salijeri navodno odgovoran za Mocartovu smrt je istorijski sasvim neosnovana činjenica. Tek nakon što je Mocartova muzika počela više da se izvodi, te da se oko njega gradi kult genija, a da se Salijerijeva polako zaboravlja, počinje da se gradi neopravdano mišljenje o tome da je italijanski kompozitor bio zapravo loš muzičar. To mu je umnogome uništilo nekada izvanrednu reputaciju kao kompozitora, dirigenta i pedagoga. Zašto se to desilo? Naime, početkom 19. veka sve više se razvijala nacionalna svest, pa je Salijeri kao Italijan suprotstavljen Mocartu kao nemačkom geniju. Zaboravljeno je da je Salijeri kao šesnaestogodišnji mladić došao u Beč i tu živeo do kraja života, da je napisao mnogo dela na nemačkom jeziku, te da je poslednje opersko delo komponovao prema nemačkom libretu Georga Fridriha Trajčkea. Praktično se smatrao nemačkim kompozitorom, iako je školovan u duhu italijanskog belkanta. Ne treba zaboraviti da je stvarao i pod uticajem Glukove reforme, dakle nemačkog kompozitora koji je živeo i radio u Beču. 

Međutim, čini se da sve to nije bilo dovoljno da se Salijerijev doprinos pozitivno oceni, pa se u literaturi navode činjenice koje idu u priog tome da je on bio Mocartov protivnik. Recimo, Salijeri je odabran da bude profesor muzike princezi od Virtemberga, jer je za razliku od Mocarta bio kvalifikovaniji kada je reč o vokalnoj pedagogiji. Neuspeh Mocartove opere Figarova ženidba takođe se pripisuje intrigama iza kojih je stajao Salijeri, bar je tako mislio Volfgangov otac Leopold. Međutim, čini se da su intige bile više usmerene na Lorenca da Pontea, jer je Đambatista Kasti pretendovao na mesto dvorskog libretiste. Kada je da Ponte s Mocartom bio u Pragu i pomogao mu oko priprema za premijeru Don Đovanija, pozvan je da se vrati u Beč zbog obaveza na dvoru, kada je izvedena jedna od Salijerijevih opera, što se Mocartu nije dopalo. S druge strane, poznata je njihova saradnja na pisanju kantate Per la ricuperata salute di Ofelia iz 1785. godine, za koju su muziku napisali Antonio Salijeri, V. A. Mocart i Alesandro Korneti. Posvećena je italijanskoj pevačici pevačici Nensi Storače, koja je pevala uloge u Salijerijevim i Mocartovim operskim delima. Delo je dugo vremena smatrano izgubljenim, dok nije ponovo otkriveno 2015. godine. Nakon Mocartove smrti Salijeri je više puta izvodio njegova dela, te je Mocartovog najmlađeg sina Franca Ksavera podučavao komponovanju.

 

Kada je Salijeri već bio ozbiljno bolestan, te smešten u bolnicu, počele su da kruže priče kako nesrećni umetnik u bunilu priznaje da je otrovao Mocarta. To je potom obrađeno u drami Mocart i Salijeri Aleksandra Puškina 1831. godine, a potom i u istoimenoj kompoziciji Nikolaja Rimskog-Korsakova iz 1898. U 20. veku motiv Mocartovog ubistva predstavljen je u pozorišnom komadu Amadeus Pitera Šefersa, koji je zatim postao osnova za istoimeni film Miloša Formana. Salijeri je nepravedno prikazan kao osrednji kompozitor, pun zavisti i sklon intrigama, ali istina je bila sasvim drugačija. Mnoga svedočanstva iz njegovog vremena potvrđuju da je imao prijatnu naravu, a višedecenijska muzička karijera pokazuje da je bio plodan i uspešan kompozitor. Kako su mu mnogi učenici posvećivali svoja dela, među kojima Betoven i Šubert, jasno je da su ga poštovali kao profesora i starijeg kolegu. Osim toga, Salijeri je bio nosilac brojnih priznanja - bio je član Švedske muzičke akademije, inostrani član Akademije lepih umetnosti, vitez Legije časti, počasni član Milanskog konzervatorijuma.

 

Početkom 21. veka objavljena su dva značajna muzička albuma na kojima su predstavljene neke od najlepših arija iz Salijerijevih opera. Za to su zaslužne italijanski mecosopran Čečilija Bartoli i nemački sopran Dijana Damrau. Prva je objavila 2003. godine zvučno izdanje The Salieri Album, a druga je četiri godine kasnije izdala album Arie di bravura. Dijana Damrau je 2004. godine učestvovala u izvođenju Salijerijeve opere L'Europa ruconosciuta, čime je obeleženo ponovno otvaranje Milanske skale nakon renoviranja te operske kuće. To delo je premijerno prikazano u tom pozorištu početkom avgusta 1778. godine. Iz partiture te opere posebno se po virtuozitetu izdvaja arija glavne junakinje Numi, respiro...Ah, lo sento.