Srpska muzika kroz vekove - skomrasi (putujući muzičari)

Iz ranog srednjeg veka potiče zanimljivo svedočanstvo o muzičarima na području srpskih zemalja. Romejski istoričar Teofilakt Simokat (kraj 6. i prva polovina 7. veka) u svojoj Istoriji sveta zapisuje priču o tome kako su vojnici cara Mavrikija zarobili trojicu srpskih muzičara kod grada Enatona na Dunavu:

"Sutradan careve štitonoše uhvatiše tri čoveka, rodom Srbe, koji na sebi nisu imali ništa od gvozdenog oružja, niti ratnih sprava. Prtljag su im bile kitare, i ništa drugo nisu sa sobom nosili. Onda ih car poče ispitivati iz koga su naroda i gde su im boravišta, i koji je uzrok njihovom bavljenju oko romejskih mesta. A oni rekoše da su po narodnosti Srbi...Kitare nose zato što nisu izvežbani da na sebi imaju oružje. Njihova zemlja, naime, ne zna za (gvozdeno) oružje, i stoga im pruža život miran i bez pobuna, a oni sviraju na lirama, jer ne znaju da duvaju u bojne trube. Jer oni kojima ratovanje beše nepoznato, s pravo su mogli reći da im je milije bavljenje muzikom."

Da su slovenski narodi bili nadareni za muziku i da su negovali tonsku i igračku umetnost potvrđuju i filološka istraživanja. U vokabularu raznih slovenskih naroda nalaze se glagol poput pjeti (pevati) ili imenica pjesn (pesma). O muzičko-plesnoj praksi starih vremena svedoči i reč plinsjan (plesanje), koja je u 4. veku iz crkvenoslovenskog prešla u gotski jezik, kao i mađarski nazivi igric i igrech za mađarske jokulatore.

Za vreme trajanja Romejskog carstva igrala su se religiozna prikazanja, koja su bila obogaćena pevanjem i sviranjem, kao u antičkom teatru. Te liturgijske drame su prikazivane i u minijaturnom slikarstvu, što je imalo odjeka i u srpskoj umetnosti. To se može videti na fresci Ruganje Hristu u crkvi Svetog Georgija u Starom Nagoričinu kod Kumanova, koju su živopisali 1317-18. godine Mihailo i Evtihije, dvorski slikari u službi kralja Milutina. Ovu novozavetnu scenu opisuju trojica jevanđelista (Matej, Marko i Jovan), ali ne spominju muzičke instrumente i svirače, već samo rimske vojnike i jevrejsku masu. Nemački muzikolog Valter Zalmen objašnjava da prisustvo glasnih instrumenata na fresci potiče iz srednjovekovnog običaja javnog izvršenja smrtnih kazni, koja su obavljana na trgovima uz glasnu i prodornu svirku (trube, rogovi, bubnjevi). Verovalo se da takva muzička buka tera zle duhove. Na fresci se mogu videti, kako primećuje dr Svetozar Radojčić, istraživač srpskog srednjovekovnog slikarstva, "igrači sa dugim rukavima" koji su "svakako preneseni iz neke dramske inscenacije". Tu su i svirači koji scenu začinjavaju glasnom muzikom na dva dugačka roga, na uzdužnoj (kljunastoj) flauti, uz bubanj i činele. 

Putujući muzičari u srednjem veku nazivani su raznim imenima: žongleri, jokulatori, špilmani, minezengeri, skomorohi i skomrasi. U Pohvali sv. Simeonu i sv. Savi Teodosije Hilandarac osuđuje skomrahe koji priređuju svoje "mrsko pozorište" na ulici, jer đavoljim pesmama i nepristojnim smehom skrnave um i upropašćavaju duše praznovernog naroda. U svom pravnom spisu Krmčija Sveti Sava spominje špilmane i objašnjava da taj termin podrazumeva glumce, plesače, gudače i svirače. Sreću se i reči poput igrati, skomrah, licepothodnik, plesač i plesica. Nemačka reč špilman došla je u srpski jezik, jer su Nemci kao putujući muzičari dolazili u Srbiju, kao što su i naši skomrasi po prirodi posla putovali po Mađarskoj, Austriji i Nemačkoj. Njihov život je bio težak, jer su od svog nesigurnog rada morali da se izdržavaju, ali bilo je i onih koji su imali više sreće, pa su dobijali službu na plemićkom ili vladarskom dvoru. U Žitiju sv. Save Teodosije Hilandarac opisuje dobro raspoloženje i skomraško muziciranje na dvoru Stefana Prvovenčanog. Tamo možemo pročitati da srpski vladar "kada seđaše u čelu trpeze, veseljaše blagorodnike bubnjima i guslama, kao što je običaj samodržaca." Pre nego što se zamonašio i dobio ime Simeon, rodonačelnik dinastije Nemanjića Stefan Nemanja je priredio raskošnu gozbu uz skomrašku svirku. 

Trubači i razni drugi "praskavnici" izvodili su muziku za najsvečanije prilike. Zabeleženo je da je trubač Dragan iz Prizrena svojom svirkom ukrasio krunisanje cara Dušana u Skoplju 1346. godine. Postoji podatak da je ovaj muzičar nastupao u Dubrovniku 1335. godine na praznik Svetog Vlaha, zaštitnika grada, zajedno sa drugim muzičarima iz Bosne i Grčke. Do tridesetih godina prošlog veka sačuvalo se predanje o Carskom draganskom igranju kao igri koja se, najčešće uz učešće trubača, od vremena cara Dušana igrala u južnoj Srbiji (današnjoj Severnoj Makedoniji). U arhivima se ovi putujući muzičari pominju kao tubatores (trumbete ili trubači), piffari (frulaši i flautisti), campognatores (gajdaši), gnacharini (bubnjari), sonatores (svirači), tubetae (limeni duvači), lautari (lautisti), a nailazi se i na imena zabavljača raznih vrsta: ioculatores, zugularii, histriones, buffones. 

Godine 1408. srpski despot Stefan Lazarević šalje u Dubrovnik svoju reprezentativnu dvorsku kapelu. Despotovi svirači su tom prilikom nagrađeni, kao i žongleri bosanskog kralja. Muzičari iz Dubrovnika uzvratili su posetom Beogradu i na despotovom dvoru "priredili kurs o svojoj veštini". Oni su gostovali i na dvoru zetskog vladara Balše Balšića 1395. i 1413. godine, a u dubrovačkim letopisima spominju se imena najpoznatijih ondašnjih muzičara, poput Radeta Trubete, Ostoje Pifarusa, Radiše Pifarusa, Petrusa Nikolića Pifarusa i drugih. Ovi i drugi muzičari nastupali su mnogim srpskim vlastelinskim dvorovima.

Putujući muzičari su bili zabavljači koji su istovremeno glumili šaljive igre, pevali, svirali, plesali, a poneki su prikazivali dresirane životinje, najčešće mečke koje igraju uz zvuke bubnja. "Skomrah ili gudec ili sviralnik ili drugi neki takav glumac." - stoji kao opis ovih zabavljača u Beogradskoj krmčiji. U svom Sintagmatu iz 1335. godine Matija Vlastar daje sledeći opis: "skomrasi (su) oni koje nazivaju podražavaocima, od kojih neki imitiraju glasove i likove...U velikim gradovima se hrane zverovi, lavovi i medvedi, od kojih se neki izvode na pozornicu." Vlastar osuđuje i skomrahe zbog podražavanja i narod koji prisustvuje skomraškim zabavama, a napominje da se oni "ne mogu ženiti ćerkom sinklitika ili dvoranina."

Živopisnu sliku plemićkog života srednjovekovne Srbije možemo videti na jednu lepoj ilustraciji u Aleksandridi, srpskom prevodu Pseudokalistenovog Romana o Lesandru Srbljaninu, koji je nastao u 14. veku za vreme vladavine srpskog cara Dušana. Knjiga je, nažalost, izgorela u bombardovanju Beograda 1941. godine, ali je repodukcija spomenute ilustracije sačuvana u jednoj studiji Svetozara Radojčića. Na minijaturi su prikazana četvorica glumaca i petorica praskavnika koji svojom svirkom i pesmom uveseljavaju Aleksandrovu gozbu. Glumci su zapravo svirači prikazani u donjem delu slike i oni sviraju darabuku, psaltir, lautu i gusle. U gornjem redu prikazani su praskavnici koji sviraju antičke busine. Inače, sama reč praskavnici svedoči o tome da je postojala srpska reč za svirače glasnih duvačkih instrumenata.

Car Dušan Silni je hrisovuljom (pozlaćenom carskom poveljom) iz 1353. godine poklonio episkopu Jakovu crkvu Sv. Nikole na reci Pčinji kod Skoplja. Inventar tog crkvenog imanja obuhvatao je celokupna materijalna dobra i sve radnike koji su održavali imovinu. Na spisku su se nalazili i Preda svirac, drugi imenom poznati srpski muzičari nakon Dragana iz Prizrena, i Hrusa slepac, verovatno svirač na guslama.

Da su se skomrasi održali i tokom turske vladavine svedoči jedna beseda patrijarha Pajsija Prvog Janjevca iz 17. veka, gde se opominju vernici koji bi radije i po kiši i vetru odlazili u pozorište ili se odazvali pozivu na igrište, gde nastupaju plesci, gudci ili kakav drugi igrec. Kada nas zovu u crkvu, napominje patrijarh Pajsije, tada zevamo, češemo se, protežemo, dremamo...