Srpska muzika kroz vekove - staro srpsko pojanje

Kada se govori o staroj srpskoj muzici, tada se misli na period od doseljavanja Slovena na Balkansko poluostrvo do kraja 18. veka. To razdoblje odgovara stilskim periodima u evropskoj umetnosti od srednjeg veka, preko renesanse i baroka do klasicizma. Međutim, te stilske odrednice nisu primenjive i na srpsku muziku, jer je razvoj muzičke umetnosti kod nas tekao u specifičnim istorijskim prilikama. Saznanja o muzici nisu brojna, nedostaju primarni muzički izvori, pa često potiču iz drugih disciplina, kao što su filološke nauke, istorija umetnosti, likovni spomenici (iluminirano slikarstvo, freskopis), književna dela (hronike, putopisi) ili pravna dokumenta. Isto tako, termin srpska muzika mora se shvatiti geografski široko, jer je naš narod vekovima živeo izmešan s drugim narodima, te se ne možemo ograničiti na neke državne granice iz bilo kod istorijskog perioda. Recimo, kada se govori o proučavanju crkvene muzike, tada se mora uzeti u obzir ne samo delatnost pojaca u fruškogorskim manastirima, nego i pregalaštvo monaha na Svetoj Gori, delatnost muzičara u eparhijama naše Crkve širom Austrougarske monarhije (od Trsta do Arada), kao i živa razmena sa Rusijom i Ukrajinom. Interesovanje za staru srpsku muziku je novijeg datuma, potiče iz perioda nakon Drugog svetskog rata, a za to su najviše zaslužni Kosta Manojlović i Stana Đurić Klajn, koji su dali prve podsticaje da se istraživanja usmere u tom pravcu.

Najstariji sačuvani zbornik sa bogoslužbenim pesmama srpskih pojaca je Antologion crkvenih pesama sa signaturom Lavra E-108, koji se čuva u biblioteci manastira Hilandara. Nastao je krajem 14. veka u vreme vladavine kneza Stefana Lazarevića. Sadrži 21 muzičko "tvorenije" znanih i neznanih srpskih i grčkih meloda. Zbornik je otkrio dr Andrija Jakovljević, popisujući sadržaj biblioteka na Svetoj Gori. Središnje pojačke ličnosti ovog muzičkog zbornika su dvojica srpskih meloda Nikola i Stefan Srbin. Jedino merilo srpskih i grčkih prepisivača prilikom odabira pesama bila je lepota stihova i melodije.

U Lavrinoj antologiji nalazi se, osim ostalih, stihira Svetom Savi Um vaperiv, kojom se završava služba svetitelju, nastala iz pera Teodosija Hilandarca. Stihira je jedinstvena, jer se ne nalazi ni u jednom drugom muzičkom rukopisu, gde su sabrane pesme posvećene prvom srpskom arhiepiskopu. Muzikolog Dimitrije Stefanović je otkrio još jednu pohvalnu pesmu u čast Svetom Savi i to u Hilandarskom stihiraru Teodosija Hilandarca. Reč je o rukopisu iz 18. veka, a pesma nosi naziv Prezrev nižnjaja. Upoređujući pesme zapisane u 13. i 14. veku s prepisima iz 18. i 19. veka, muzikolog Danica Petrović dokazuje da su razlike između izvornih melodija i njihovih kasnijih replika gotovo nepostojeće. 

Osim Lavrine antologije, za istoriju srpskog pojanja značajno je i otkriće muzičkih dela kir Nikole Srbina i jeromonaha Isaije Srbina, koja se nalaze u rukopisnom zborniku br. 928 s kraja 15. veka. Čuva se u Nacionalnoj biblioteci u Atini. Faksimile i transkripcije iz ovog kodeksa objavio je 1975. godine dr Dimitrije Stefanović u zborniku Stara srpska muzika. Najznačajnije kompozicije Isaije Srbina su Trisveta pesma, Aliluja i Polijelej, a iz opusa Nikole Srbina Heruvimska pesma. 

 

U pojačkoj knjizi Psaltikija nalaze se dve pesme iz Liturgije pređeosvećenih darova - Ninja sili nebesnija i Vkusite i vidite. Obe je napisao kir Stefan Srbin. Rukopis iz 15. veka stradao je prilikom bombardovanja Beograda 6. aprila 1941. godine. Srećom, četiri godine pre toga Kosta Manojlović je načinio 12 fotografija zbornika, od kojih dve prikazuju spomenute pesme. 

Dela grčkih meloda koja su nastajala na teritoriji Srbije takođe pripadaju srpskoj muzičkoj istoriji. U drugoj polovini 14. veka delovao je monah Joakim, a jedan njegov bogorodičan pronašao je dr Andrija Jakovljević u vatopedskom kodeksu. Ista pesma pronađena je u u Narodnoj biblioteci u Atini, gde se monah Joakim pominje s titulom domestik Srbije. To su bili upravitelji horova i vođe desne pevnice. U arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti nalazi se rukopis br. 421, gde se mogu videti dve pričasne pesme iz 15. veka, čiji su autori grčki melodi Laskaris i Manuil Hrisafis. Dva srpskoslovenska teksta sa kasnovizantijskom notacijom nalaze se u jednoj antologiji iz 1431. godine, koju je pisao David Redestinos, domestik manastira Pantokratora na Svetoj Gori. Iznad grčkog teksta upisan je srpskoslovenski prevod (pesma O čudesi), a melodija se pripisuje Jovanu Kukuzelju, najznačajnijem grčkom muzičaru srednjeg veka. Druga pesma (Divljaše se Irod) ima samo srpskoslovenski tekst, a na margini stoji zapis da je knjigu kupio smederevski mitropolit kir Antonije posle pada Carigrada 1453. godine. U jednoj antologiji Narodne biblioteke u Atini iz iste godine profesor Miloš Velimirović otkrio je tri psalamska stiha koja se pripisuju Joakimu Harsianitskom, još jednom domestiku Srbije iz 15. veka.

Najstariji zapis melodije koja se pojala na praznik Vavedenja, slave Sabornog hrama manastira Hilandara, nastao je 1553. godine. U pitanju je stihira Po roždastve tvojem nepoznatog grčkog monaha. Srpskoslovenski tekst ispisan je grčkim pismom, a monah ju je najverovatnije čuo u Hilandaru. U savremeno notno pismo stihiru je transkribovao dr Dimitrije Stefanović. 

Oko 1770. godine bosanski mitropolit Serafim doveo je čuvenog grčkog muzičara Petra Lambadarija, domestika Velike crkve u Carigradu, da za potrebe njegove srpske pastve ispiše neumama grčke napeve osmoglasnika usklađene sa crkvenoslovenskim tekstom. Ovaj rukopis se nalazi u Biblioteci Jelskog univerziteta u Americi, a otkrio ih je profesor Miloš Velimirović.

Od posebnog značaja za srpsku muziku su knjige zvane Srbljak, gde su sakupljene pesme srpskim svetiteljima. Sačuvano je više takvih zbornika od 16. do 18. veka. Najobimnije izdanje u četiri knjige objavljeno je u Beogradu 1970. godine. U jednoj od tih knjiga muzikolog Dimitrije Stefanović je evidentirao sve stihire srpskim svetiteljima koje se nalaze u zbirci muzičkih rukopisa manastira Hilandara. Objavio je faksimile i transkripcije pet pesama najstarijim srpskim svetiteljima: stihiru Sv. Simeonu i Sv. Savi (Serbskaja velikaja cerkov), stihiru Sv. Savi (Sloves tvojih učenijem), stihiru Sv. arhiepiskopu Arseniju (Serbskaja prečestnaja cerkov), stihiru Sv. kralju Milutinu (Istekajet jako miro) i stihiru Sv. kralju Stefanu Dečanskom (Zapadnjaja vsja radujtesja).